ابن‌جزری شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن مجدالدین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ جَزَری، ابوعبدالله‌محمد بن‌مجدالدین‌بن‌ابی‌اسحاق‌ابراهیم، معروف به ابن جزری و ملقب به شمس‌الدین (۶۵۸ -۷۳۹ق/ ۱۲۶۰- ۱۳۳۸م)، مورخ دمشقی است.
شرح حال جامع وی را ابومحمد قاسم ابن محمد برزالی از معاصران و دوستان نزدیک او نوشته است (ابن شرح حال در آخر کتاب تاریخ ابن جزری، نسخه مضبوط در کتابخانه کوپریلی
ترکیه آمده و
عباس عزاوی آن را در مجله مجمع العلمی العربی دمشق، شم ۱۹، ۱۹۴۴م، منتشر کرده است).
به نوشته برزالی، ابن جزری در دمشق زاده شد و در بیرون دمشق درگذشت و در گورستان باب الصغیر به خاک سپرده شد.
اینکه ابن حجر
می‌گوید وی در واسط درگذشته است، ظاهراً بی‌اساس است.
ابن جزری مقدمات علوم را در زادگاه خود فراگرفت و از عالمان آن دیار مانند: فخرالدین بن بخاری، تقی‌الدین بن واسطی، عزالدین فاروثی و دیگر شیوخ
دمشق استماع حدیث کرد، سپس به
قاهره و
اسکندریه رفت و از دانشمندان آن دیار مانند شرف‌الدین دمیاطی، شهاب الدین ابرقوهی، شریف تاج‌الدین عراقی، تقی‌الدین بن دقیق العید و جز آنان حدیث شنید و استفاده کرد.
ابن جزری سرانجام به زادگاه خود بازگشت و مدت ۶۰ سال در دمشق نزد قاضیان در محاکم قضایی به کار
شهادت دادن پرداخت.
وی از بهترین شهود عادل به شمار می‌رفت
تا جایی که شهادت او بدون وجود شهود دیگر پذیرفته می‌شد؛ اما هنگامی که از طرف
حکومت به او پیشنهاد شد که در تقویم املاک شرکت کند، سرباز زد و هرگز به خدمت دیوان در نیامد.
برزالی
وی را راستگو، عادل و امین دانسته و ذهبی
متدین و با وقار. صفدی
نیز او را سلیم النفس و نیک گفتار، و ابن حجر
دوستدار صالحان دانسته است.
ابن جزری در دمشق به
روایت حدیث پرداخت، اما از شاگردان او بجز فرزندانش مجدالدین و نصیرالدین (یا ناصرالدین محمد)
که از او حدیث بسیار شنیده‌اند،
در منابع ذکری به میان نیامده است. صفدی
می‌گوید که در ۷۳۰ق/۱۳۳۰م ابن جزری به خط خود به وی اجازه داده بوده است. او گاهی
شعر نیز می‌سرود، ولی اشعار او را بی‌مایه و متوسط دانسته‌اند.
ابن جزری کتابی در تاریخ داشته که به نوشته اغلب مورخان حاوی مطالب عجیب و غریب و عوامانه‌ای بوده است،
ولی برزالی
از تاریخ وی تمجید کرده و نوشته است که مطالبی در کتاب ابن جزری آمده است که در هیچ تاریخ دیگری نظیر آن را نمی‌توان یافت. از این کتاب به نامهای مختلف یاد کرده‌اند که به احتمال قوی همه آن‌ها نام اجزای متعدد کتاب بوده است.
در دائرة المعارف الاسلامیة
این کتاب به برزالی نسبت داده شده است. این اشتباه که بروکلمان و برخی دیگر نیز بدان دچار شده‌اند، ظاهراً از آن‌جا سرچشمه گرفته که در اول کتاب آمده است: «قال البرزالی»، از این رو برخی گمان کرده‌اند که کتاب از برزالی است، در حالی که ابن جزری و برزالی هر دو از یکدیگر نقل کرده‌اند و در حقیقت در اینجا ابن جزری از برزالی نقل قول می‌کند.
تاریخ ابن جزری مورد استفاده مورخان معاصر وی و پس از وی قرار گرفته است، از قبیل قطب الدین موسی بن محمد یونینی در ذیل مرآة الزمان
محمد بن شاکر کتبی در فوات الوفیات،
محمد بن رافع سلامی در تاریخ علماء بغداد،
مقریزی در کتاب السلوک
و برخی دیگر همچون مزی و ذهبی و برزالی.
از همه محتویات این کتاب دقیقاً آگاهی در دست نیست، اما قسمتهایی پراکنده از آن موجود است که بخشی از آن‌ها چاپ شده است. سخاوی
از تاریخ کبیر ابن جزری نسخه‌ای به خط خود او دیده بوده است. برخی از اجزای نسخ خطی کتاب بدین شرح است:
۱. نسخه‌ای به نام جواهر السلوک فی الخلفاء و الملوک، شامل حوادث سالهای ۶۸۹ - ۶۹۹ق/۱۲۹۰-۱۳۰۰م، که به شماره ۶۳۷۹ در کتابخانه ملی پاریس مضبوط است و گر چه آن را به ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن جوزی نسبت داده‌اند، ولی یقیناً از ابن جزری است، زیرا ابن جزری، چنانکه از تاریخ وفاتش (۵۹۷ق/۱۲۰۱م) به خوبی روشن است، پیش از حوادث سالهای مذکور درگذشته بوده است و احتمال اینکه کتاب منسوب به سبط ابن جوزی (د ۶۵۴ق/۱۲۵۶م) باشد نیز به همین دلیل مردود است. عکسی از این نسخه به شماره ۲۱۵۹ در تیموریه موجود است.
این نسخه را حبیب زیات در مجلة الآثار زحله لبنان در ۱۹۲۸م
و بار دیگر چنانکه عزاوی
آورده، در مطبعة المحامی در زحله
لبنان در ۴۲ صفحه با تعلیقاتی منتشر ساخته است. همین نسخه را یکی از مستشرقان به نام ژ. سواژه۱ با عنوان «تاریخ دمشق الجزری۲» در ۱۹۴۹م در پاریس به چاپ رسانده است.
۲. بخشی از تاریخ ابن جزری به شماره ۱۰۳۷ و با عنوان قطعة من تاریخ دولة الممالیک، شامل حوادث سالهای ۷۲۶- ۷۲۸ق/۱۳۲۶- ۱۳۳۷م در کتابخانه کوپریلی در ترکیه موجود است که از روی دست نویس مؤلف نوشته شده و تاریخ کتابت آن ۷۳۹ق است. در آخر همین نسخه است که شرح حالی از مؤلف به قلم علم‌الدین برزالی آمده است.
عکسی از این نسخه به شماره ۹۹۵ تاریخ، در دارالکتب مصر موجود است.
محمد قناوی از روی این نسخه عکسی نسخه‌ای در ۳ مجلد بازنویسی کرده که در ۱۳۵۳ق/۱۹۳۴م استنساخ آن به پایان رسیده است و همچنان در دارالکتب به شماره ۵۴۲۲ نگهداری می‌شود اسماعیل حقی ازمیری نسخه موجود را بعد از ترجمه به زبان ترکی در ۱۹۴۱م به چاپ رسانده است.
۳. بخش دیگری از تاریخ ابن جزری در کتابخانه ملی پاریس با عنوان حوادث الزمان و انبائه و وفیات الاکابر الاعیان من ابنائه، در کتابخانه رباط به شماره ۱۹۴
و در کتابخانه عارف
حکمت در
مدینه به شماره ۴۳ تاریخ
موجود است. گزیده‌ای نیز از تاریخ ابن جزری به انتخاب شمس‌الدین محمد بن احمد ابن عثمان ذهبی به نام المختار من تاریخ ابن الجزری شامل حوادث سالهای ۵۹۳ - ۶۹۸ق/۱۱۹۷- ۱۲۹۹م است و به خلافت
الحاکم بامرالله (د ۷۰۱ق/۱۳۰۲م) دومین
خلیفه عباسی مصر می‌رسد. این کتاب گویا ذیلی بر کتاب الروضتین، ابوشامه مقدسی است، چنانکه ذهبی نیز در مقدمة المختار به این نکته اشاره کرده است.
(۱) ابن حجر احمد، الدرر الکامنة، به کوشش عبدالوهاب بخاری، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
(۲) ابن عماد عبدالحی، شذرات الذهب، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م.
(۳) ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱- ۱۳۵۸ق.
(۴) برزالی، علم‌الدین، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
(۵) بستانی ف.
(۶) بغدادی اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۹۴۵م.
(۷) جامعه، خطی.
(۸) دائرة المعارف الاسلامیة.
(۹) دارالکتب المصریة، فهرس الکتب العربیة التی وردت للدار، قاهره، ۱۳۶۱ق م.
(۱۰) ذهبی محمد، ذیول العبر، به کوشش ابوهاجر محمد سعید، بیروت، ۱۴۰۵ق.
(۱۱) ذهبی محمد، المختار من تاریخ ابن الجزری، به کوشش خضیر
عباس محمد خلیفه منشداوی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۱۲) سخاوی محمد، الاعلان بالتوبیخ، به کوشش ف روزنتال، ترجمه صالح احمد العلی، بغداد، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
(۱۳) سلامی محمد، تاریخ علماء بغداد، به کوشش
عباس عزاوی، بغداد، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م.
(۱۴) صفدی خلیل، اعیان العصر و اعوان النصر، نسخه خطی احمد ثالث، ترکیه، شم ۲۶۲۱.
(۱۵) صفدی خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش س ددرینگ، استانبول، ۱۹۴۹م.
(۱۶) عزاوی
عباس، «شمس‌الدین بن جزری و تاریخه»، مجلد المجمع العلمی العربی بدمشق، دمشق، ۱۹۴۴م.
(۱۷) کتبی محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان
عباس، بیروت، ۱۹۷۳م.
(۱۸) کحاله عمر رضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق، ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م.
(۱۹) کوپریلی، خطی.
(۲۰) مقریزی احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیادة، قاهره، ۱۹۴۲م.
(۲۱) منجد صلاح‌الدین، معجم المورخین الدمشقین، بیروت، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۲۲) منشداوی خضیر
عباس، مقدمه بر المختار من تاریخ ابن الجزری، به کوشش خضیر
عباس محمد خلیفه منشداوی، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
(۲۳) یونینی موسی، ذیل مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۴م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن جزری»، ج۳، ص۱۰۳۱.
