ابن‌ترکمانی ابوالحسن علاءالدین علی بن عثمان ماردینی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ تُرْکُمانی ابوالحسن علاء
الدین علی بن عثمان بن مصطفی ماردینی (۶۸۳ -۷۵۰ق/۱۲۸۴- ۱۳۴۹م)، مفسر، محدث، فقیه و
قاضی حنفی ، ادیب و شاعر مصری بود.
نیاکان او از قبیله «
ترکمان » و از «ماردین» - قلعه‌ای در
بین‌النهرین - بودند
که به
مصر کوچ کردند. پدر او
قاضی فخرالدین (د ۷۳۱ق/۱۳۳۱م) و برادرش
احمد بن عثمان (د ۷۴۴ق/۱۳۴۳م) و دو فرزندش
عزالدین عبدالعزیز (د ۷۴۹ق/۱۳۴۸م) و
جمال‌الدین عبدالله (د ۷۶۹ق/۱۳۶۸م) و برخی از نوادگان او نیز از فقیهان و قاضیان
حنفی در مصر بوده‌اند.
وی دانش‌های روزگار خود را مانند
ادبیات ،
فقه ،
حدیث ،
تفسیر و
کلام به خوبی آموخت و به مقام فقهی بلندی دست یافت و در ۷۴۸ق به جای
قاضی‌القضاة زین‌الدین بسطامی (د ۷۷۱ق/۱۳۶۹م) به قضاوت در مصر گمارده شد و تا هنگام
مرگ این مقام را دارا بود
و سرانجام در
قاهره درگذشت.
یکی از مهم‌ترین رویدادهای زندگی ابن ترکمانی و از مشهورترین فتاوی او به حادثه‌ای مربوط می‌شود که در مراسم
حج سال ۷۴۸ق اتفاق افتاد. در این مراسم اختلافی در مورد وقوف در
عرفه پدید آمد که ابن ترکمانی یک طرف این اختلاف بود. قاضی
مکه در حضور قاضی القضاة
عزالدین بن جماعة روز
جمعه را روز وقوف در عرفه اعلام کرد و حال آنکه روز عرفه در
مصر و
اسکندریه روز پنجشنبه بود. ابن ترکمانی که مصری بود با رأی قاضی مکه مخالفت کرد و
فتوا داد که حج حاجیان باطل است و جملگی آنان باید مُحرم بمانند و از تمام محرمات ایام
احرام اجتناب ورزند تا بار دیگر در عرفه وقوف کنند. شافعیان، سخت بر او خشم گرفته، فتوایش را رد و حتی او را به محاکمه تهدید کردند که با پا در میانی ابن جماعة و نادیده گرفتن رأی ابن ترکمانی ماجرا پایان یافت.
از او آثاری در
فقه ،
حدیث و ادب باقی مانده که عبارتند از: جوهر النقی فی الرّد علی البیهقی، این کتاب که از مهم‌ترین آثار ابن ترکمانی است، در نقد کتاب السنن الکبیرة اثر ابوبکر بیهقی است و در ۱۳۱۶ق/۱۸۹۸م در ۲ جلد در حیدرآباد دکن چاپ شده است. بهجة الاریب ممّا فی کتاب الله العزیز من الغریب، نسخه‌هایی از آن در کتابخانة ملی ملک و آصفیه و دارالکتب المصریة موجود است؛ تخریج احادیث الهدایة
؛ التنبیه علی احادیث الهدایة و الخلاصة؛ منظومة فی الکبایر الجواهر الفرد فی المناظرة بین النرجس و الورد
؛ تلخیص المتشابه
الدرة السنیة فی العقیدة السنیة
؛ السعدیّة،
؛ الضعفاء و المتروکین
مختصر
ابن الصلاح مختصر المحصل در کلام، این کتاب کوتاه شده محصل افکار المتقدمین و المتأخرین من الحکماء و المتکلمین اثر امام
فخرالدین محمد بن عمر رازی است
المنتخب فی علوم الحدیث و المؤتلف و المختلف
که در نسب‌شناسی‌عرب است
؛ مقدمة فی اصول الفقه و المختصر رسالة القشیری
به گفته
ابن حجر وی آثار دیگری نیز داشته است که ناتمام بوده‌اند.
(۱) ابن ابی الوفا، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۴م.
(۲) ابن تغری بردی، یوسف، المنهل الصافی، به کوشش احمد یوسف نجاتی، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۳) ابن تغری بردی،یوسف، النجوم؛
(۴) جامعه، خطی؛
(۵) سیوطی، حُسن المحاضره، قاهره، ۱۲۹۹ق/۱۸۸۲م؛
(۶) مقریزی، احمد، السلوک، به کوشش محمد مصطفی زیاده، قاهره، ۱۹۸۵م.
(۷) ملک، خطی؛
(۸)حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۹)ابن حجر، احمد، الدرر الکامنة، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۹ق/۱۹۳۰م؛
(۱۰) ظاهریه، خطی.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ترکمانی»، ج۳،ص۱۰۰۲.
