ابن‌برهان ابوالفتح احمد بن علی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ بَرْهان، ابوالفتح، احمد بن علی بن محمد بن برهان (۴۷۹- ۵۱۸ق/۱۰۸۶-۱۱۲۴م)، اصولی و فقیه
شافعی از مردم
بغداد بود.
چون پدر او حمامی بود به «ابن الحمامی» نیز شهرت داشت.
وی نخست
حنبلی بود و در نوجوانی نزد یکی از علمای حنبلی به نام ابوالوفاء بن عُقیل
فقه آموخت.
به نظر میرسد که طعن و
انتقاد شدید حنابله نسبت به او
به سبب نوآوری مذهبی وی بوده است و شاید به جهت همین روحیه بوده که بعدها اظهار داشت: فرد عامی لازم نیست از مذهب معینی تبعیت کند.
ابن برهان پس از مواجه شدن با طعن و انتقاد حنابله، به مذهب
شافعی روی آورد و نزد
ابوبکر شاشی و
ابوحامد غزالی و
کیا ابوالحسن هراسی فقه آموخت.
وی در
فقه و
اصول به چنان شهرتی رسیده بود که مدرس دانشگاه نظامیه
بغداد گردید، اما به دلیلی که برای ما روشن نیست پس از یک ماه از آن مقام برکنار شد.
سپس بار دیگر به همان مقام عودت داده شد و روز بعد معزول گردید.
با اینکه عمر او کوتاه بود، در فقه و خلاقیات و متفقات (= مسائل فقهی مورد اختلاف با مورد اتفاق مسلمین) و به ویژه در
اصول فقه متبحر بود.
همین شهرت علمی او بود که طلاب
علوم دینی از هر سو به او روی می‌آوردند، به نحوی که تمام روز و پاره‌ای از شب را به درس و بحث اختصاص داده بود.
از جمله شاگردان او در اصول فقه، هبةالله بن حسن بن هبة الله فقیه شافعی برادر ابن عساکر،
ابونزار حسن بن صافی ابن عبدالله ملقب به «ملک النحاة»، ابن ابی السری، عبدالله بن محمد
و در مسائل اختلافی فقه، ابومحمد عبدالله بن علی بن سعید القصری الفقیه
بودند.
ابن برهان حدیث را شخصاً از ابوطاهر احمد بن حسن کرخی، ابوالخطاب نصر بن احمد بن بَطِر، ابوعبدالله حسین بن احمد بن محمد ابن طلحة النعال،
علی بن حسین بزاز و گروهی دیگر فراگرفت، اما خود به ندرت
حدیث می‌گفت.
او سرانجام در چهارشنبه ۱۷
جمادی‌الاول ،
یا به گفته
ابن نجار در ۱۸ جمادی الاول ۵۱۸ق/۳ ژوئیه ۱۱۲۴م در بغداد درگذشت و در
باب ابرز آن شهر به خاک سپرده شد.
ابن خلکان سال درگذشت وی را ۵۲۰ق یاد کرده است.
تألیف کتابهای اصولی الوجیز
و الاوسط،
یا به قول اسنوی الوسیط
و البسیط
و الوصول الی الاصول که
سیوطی در کتاب خود المزهر از آن نقل قول کرده است،
به ابن برهان نسبت داده شده است.
حاجی خلیفه از البسیط ذکری نکرده و ضبط دو کتاب الاوسط و الوجیز را نیز به صورت الاوسط فی اصول الفقه و الوجیز فی الاصول آورده است.
هیچ کدام از کتابهای یاد شده فعلاً در دست نیست.
(۱) ابن اثیر، الکامل.
(۲) ابن جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، حیدرآباد دکن، ۱۳۵۹ق.
(۳) ابن خلکان، وفیات.
(۴) ابن قاضی شهبه، ابوبکر احمد، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
(۵) ابن نجار، محمد، المستفاد، به کوشش قیصر ابوفرح، حیدرآباد دکن، ۱۹۷۱م.
(۶) اسنوی، عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله الجبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
(۷) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م.
(۸) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح‌محمدالحلو و محمودالطناحی، قاهره، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م.
(۹) سیوطی، المزهر فی علوم اللغة و انواعها، به کوشش محمد احمد جادالمولی بک و دیگران، بیروت، ۱۹۸۶م.
(۱۰) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن برهان»، ج۳، ص۹۵۴.
