ابن‌بارزی ابوالقاسم هبةالله بن عبدالرحیم جهنی حموی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ بارِزی، ابوالقاسم هبةالله بن عبدالرحیم بن ابراهیم بن هبةالله بن بارزی جهنی حموی ملقب به شیخ الاسلام و شرف الدین (۶۴۵ - ۷۳۸ق/۱۲۴۷- ۱۳۳۷م)، قاضی القضاة و دانشمند شافعی است.
پدرش که در منابع متأخرتر عبدالرحمان خوانده شده است
نیز قاضی القضاة حماة و مردی
عالم و ادیب بود. ابوالفدا که شاگرد وی بوده و او را بسیار ستوده است، می‌نویسد: موقعی که ابن بارزی به من
اجازه روایت می‌داد، گفت او
فقه را از طریق عراقیان از
پدر و
جد خویش ابراهیم آموخته است. سپس نام کلیه استادان اجداد خود را تا
ابن عباس و
ابن عمر که
صحابه پیامبر اکرم (ص) بودند ذکر کرد و بدین طریق سلسله آموزش
فقه خود را به پیامبر رسانید.
قرائات هفتگانه را از بدرالدین تاذفی و
نحو را از
ابن مالک فراگرفت.
از عزالدین احمد فاروثی، ابراهیم ارموی و محمد بن هامل نیز استماع کرد و ابن عبدالسلام، نجم‌الدین بادرائی، ابن عدیم (ه م)، یحیی عطار، ابوشامه (ه م)، ابن حرستانی و ابوالبقاء نابلسی و دیگران به او
اجازه دادند.
در
فقه سرآمد و
امام عهد خویش شد و مفتی
شام و قاضی حماة گشت.
ریاست
مذهب در بلاد شام بر او ختم شد، چنانکه از اطراف به سوی او می‌شتافتند.
ابوالفدا نوشته است که این بارزی در امر
قضا پرهیزکار بود. از
بیت‌المال چیزی نخورد. هرگز، همچون دیگر قاضیان، تازیانه به دست نگرفت. با اینهمه سخنش مقبول و حکمش نافذ بود. اندیشه‌ای لطیف و ذهنی تیز داشت و در فتاوی دشوار مورد اعتماد بود. بارها به تصدی قضای
مصر دعوت شد، ولی نپذیرفت.
ابوالفدا در پایان زندگی‌نامه ابن بارزی، نمونه‌ای از
نظم و
نثر مصنوع وی و نیز نامهای را که خود در باب درگذشت او خطاب به نوه‌اش نجم‌الدین عبدالرحیم نوشته، با قصیده‌ای در رثای ابن بارزی آورده است.
وی به
صوفیه اعتقاد نیک داشت. محیی‌الدین نووی او را ستوده و گفته است که
فقیه‌تر از این جوان در این بلاد نیست.
او نفایس کتب را گرد آورد
و آن‌ها را که ۱۰۰ هزار درهم ارزش داشت،
وقف کرد.
ابن بارزی با آنکه در پایان زندگی نابینا شد، ولی به کار قضا همچنان ادامه داد. سرانجام به نفع نوه‌اش نجم‌الدین عبدالرحیم از مسند قضا فرود آمد.
وی بارها
حج گزارد.
برزالی، ابن سامه و ذهبی از او
استماع حدیث کرده‌اند. ابن طغریل، اسامی تمامی استادان و مشایخ او را در مجموعه‌ای تدوین کرد و برزالی نیز قسمتی از آن‌ها را مدون ساخت.
اسنوی از او اجازه
فتوا گرفته و او را به نیکی یاد کرده است.
ابن بارزی ۹۳ سال بزیست و پس از
مرگ در مقابر ظبیه در عقبه نقیرین حماة
دفن شد.
اغلب آنانکه از ابن بارزی یاد کرده‌اند، تصنیفات او را نیز ستوده‌اند. از تألیفات او روضات الجنات در
تفسیر در ۱۰ مجلد، کتاب الوفا
فی احادیث المصطفی در ۲ مجلد و المجرد
فی مسند امام الشافعی و شرح آن در ۴ مجلد معروف بوده‌اند.
بیش از ۴۰ تألیف به او نسبت داده‌اند،
و بغدادی ۲۵ اثر وی را نام برده است.
ابن جزری نوشته است که ابن بارزی الشرعة
فی قراآت السبعة را به طریقی بی‌سابقه تألیف کرده است.
آنچه از آثار او موجود است و از آن‌ها اطلاع داریم عبارتند: ۱. اتخاذ النصح
فی ایجاد الصلح، رساله‌ای در ۳ برگ، موجود در مجموعه‌ای در دارالکتب الظاهریة؛
۲. اظهارالفتاوی یا تیسیرالفتاوی، شرح الحاوی الصغیر
فی الفروع، از نجم‌الدین عبدالغفار قزوینی، موجود در
قاهره ،
دمشق و
آصفیه . اما ابوالفدا از این اثر به عنوان دو تألیف مستقل به نامهای اظهار الفتاوی من اعوار الحاوی، و تیسیر الفتاوی من تحریر الحاوی، یاد کرده و آن دو را اشهر تألیفات او دانسته است.
ابن بارزی ظاهراً شرحهای دیگری نیز بر الحاوی الصغیر به نامهای مفتاح الحاوی و توضیح الحاوی داشته است؛
۳. تجرید جامع الاصول
فی احادیث الرسول، وی در این اثر، جامع الاصول لاحادیث الرسول ابن اثیر جزری را از زواید پیراسته است.
نسخه‌هایی از این کتاب در مکتبة الازهریة مصر،
بوهار هند، نگهداری می‌شود. از این میان دست نویس مکتبة الازهریه نسخه با ارزشی است که در ۷۳۷ق کتابت شده است؛ ۴. تحلیل الحائض، موجود در کتابخانه خالدیه
۵. توثیق عری الایمان
فی تفضیل حبیب الرحمان، در ۴ رکن، در فضائل و کرامات پیامبر اسلام، نسخه خطی این اثر در بانکیپور، مکتبة العباسیة بصره
و پاریس دوسلان، نگهداری می‌شود. نسخه بصره در ۷۳۳ق به خط مؤلف یا در حیات او کتابت شده است؛ ۶. الدرایة لاحکام الرعایة، در
زهد و
اخلاق ، مختصر رعایه حارث بن اسد محاسبی (د ۲۴۳ق -۸۵۷م). نسخه خطی این اثر که در ۱۵ ذیحجة ۶۶۷ق/۱۵ اوت ۱۲۶۹م، یعنی در حیات مؤلف کتابت شده در دارالکتب الظاهریه
موجود است. حاجی خلیفه در ذیل رعایه محاسبی از این کتاب نامی نبرده، اما در ذیل الرعایة
فی فروع الحنبلیة از احمد بن حمدان حرانی، الدرایة لاحکام الرعایة ابن بارزی را از شروح آن شمرده است؛
۷. رموز الکنوز، منظومه در
فقه، موجود در کتابخانه رامپور؛ ۸. الزبد، یا کنز الزبد،
احتمالاً نسخه ناقص موجود در کتابخانه گوتا نسخه‌ای از این کتاب است؛ ۹. الفریدة البارزیة
فی حل القصیدة الشاطبیة، شرح حرز الامانی شاطبی، نسخه خطی مورخ ۷۱۳ق/۱۳۱۳م از این کتاب در مکتبة الازهریة قاهره
موجود است؛ ۱۰. المجتبی
فی احادیث المصطفی، موجود در خزانة العامة رباط.
حاجی خلیفه
این کتاب را مختصر جامع الاصول المصباح، در
حدیث . نسخه مورخ ۷۳۲ق آن در دارالکتب قاهره نگهداری می‌شود؛
۱۲. کتاب
المغنی فی اختصار التنبیه و اظهار فتاویه. این کتاب مختصر کتاب التنبیه
فی فروع الشافعی از ابراهیم
فقیه شیرازی است.
نسخه خطی
المغنی در برلین موجود است. ابراهیم آبناسی بر این کتاب شرحی نوشته به نام التوجیه
فی شرح
المغنی مختصر التنبیه که نسخه‌ای از آن در دارالکتب قاهره نگهداری می‌شود؛
۱۳. ناسخ القرآن و منسوخه، موجود در دارالکتب الظاهریه.
(۱) ابن جزری محمد، غایة النهایة، به کوشش گ برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۲ق/ ۱۹۳۳م.
(۲) ابن قاضی شهبه ابوبکر، طبقات الشافعیة، به کوشش حافظ عبدالعلیم خان، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
(۳) ابن کثیر البدایة.
(۴) ابوالفدا، المختصر
فی اخبار البشر، بیروت، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۵) ازهریه خطی.
(۶) اسنوی عبدالرحیم، طبقات الشافعیة، به کوشش عبدالله جبوری، بغداد، ۱۳۹۰ق.
(۷) بغدادی اسماعیل، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۵م.
(۸) حاجی خلیفه، کشف الظنون، استانبول، ۱۹۴۱-۱۹۴۳م.
(۹) خاقانی علی، مخطوطات المکتبة العباسیة
فی البصرة، بغداد، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
(۱۰) داوودی محمد، طبقات المفسرین، به کوشش علی محمد عمر، قاهره، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
(۱۱) سبکی عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، بیروت، دارالمعرفة.
(۱۲) سلامی محمد، الوفیات، به کوشش صالح مهدی عباس و بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
(۱۳) سید، خطی.
(۱۴) سید، فهرس المخطوطات المصورة، قاهره، ۱۹۵۴م.
(۱۵) صفدی خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، به کوشش احمد زکی بک، قاهره، ۱۳۲۹ق/۱۹۱۱م.
(۱۶) ظاهریه، خطی (تصوف) (علم‌القرآن) (مجامیع).
(۱۷) عامری حرضی یحیی، غربال الزمان به کوشش محمد ناجی زعبی العمر، دمشق، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۸) علوش ی س، فهرس المخطوطات العربیة، رباط، ۱۹۵۴م.
(۱۹) منجد صلاح‌الدین، المخطوطات العربیة
فی فلسطین، بیروت، ۱۹۸۲م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن بارزی»، ج۳، ص۹۳۸.
