ابن‌ابی‌الثلج
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن‌ِ اَبی الثّلْج، نام دو تن از
محدثان وابسته به یک
خاندان در
سده‌های ۳ و ۴ق/۹ و ۱۰م به نام‌های
ابوبکر یا ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن اسماعیل و
ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن اسماعیل،
کاتب بغدادی می‌باشد.
ابوبکر یا ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن اسماعیل (د ۲۵۷ق/ ۸۷۱م).
وی در
بغداد می‌زیست، لیکن اصل او از
ری بود و به روایتی مدتی نیز در آن‌جا اقامت داشته است.
ابوبکر از جمع کثیری از مشایخ بغداد هم‌چون
حسن بن موسی اشیب،
علی بن حفض مدائنی، و
عبدالرحمان بن غزوان قراد و جز آنان
حدیث شنید.
مزّی فهرستی از مشایخ وی را آورده است.
ذهبی شبابه (
ابن سوار فزاری) را نیز از جمله مشایخ وی یاد کرده است.
وی از یاران
احمد بن حنبل نیز بوده است.
در میان راویان و شاگردان او نام
محدثان بنامی چون
بخاری،
ترمذی،
ابن ابی داوود،
ابن ابی حاتم و
ابن خزیمه به چشم می‌خورد.
با بررسی مشایخ و شاگردان
ابوبکر می‌توان دریافت که وی در
طبقه یحیی ابن معین (د ۲۳۳ق)،
ابوبکر بن ابی شیبه (د ۲۳۵ق)،
اسحاق بن راهویه (د ۲۳۸ق) و احمد بن حنبل (د ۲۴۱ق) بوده و بر معاصران خود تقدم طبقه داشته است.
به عنوان نمونه بخاری که در ۱۹۴ق/۸۱۰م متولد شده، در ۲۰۵ق آغاز به
استماع حدیث کرده و در ۲۵۶ق
وفات یافته،
در طبقه بعد از وی قرار داشته است.
وی نه تنها از راویان
ابوبکر است، بلکه از برخی مشایخ او نیز مانند قراد با واسطه روایت می‌کند.
ابن حبان ابوبکر را در زمره
ثقات آورده و ابن ابی حاتم
نیز او را صدوق خوانده است.
بخاری در
صحیح از وی
نقل حدیث کرده است.
اگرچه تألیقی به
ابوبکر نسبت داده نشده، اما با توجه به رواج
مسندنویسی در میان رجال هم طبقه او می‌توان احتمال داد که وی نیز
مسندی گردآورده باشد که از میان رفته است.
ابوبکر محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله بن اسماعیل،
کاتب بغدادی (۲۳۸-۳۲۲ق/۸۵۲ -۹۳۴م).
وی نواده ابن ابی الثلج محمد بن عبدالله است و سبب اشتهار وی به
کاتب معلوم نیست.
او بر
مذهب امامیه بود.
ابن ندیم او را «
خاصی عامی» معرفی کرده و افزوده است که
تشیع او بر
تسنن غالب است. در عین حال او را در شمار فقهای
اصحاب حدیث (از
اهل سنت) دانسته است.
در جای دیگر
وی را پیرو مکتب فقهی
محمد بن جریر طبری و از اصحاب او شمرده است، اما
طوسی به صراحت، و
نجاشی تلویحاً او را
امامی دانسته‌اند. کتاب تاریخ الائمه وی نیز دلالت تام بر این معنی دارد.
به هر حال با توجه به مشایخ و آثار ابن ابی الثلج، وی در معارف اهل سنت و تشیع هر دو مطلع بود و در عین اعتقاد به
مبانی تشیع و تألیف آثاری در اثبات این
مذهب به حدیث و
فقه اخباری اهل سنت نیز علاقه‌مند بود و در این باب به تحصیل و تألیف پرداخت.
این مسأله با عنایت به وضع
شیعه در
بغداد آن روزگار کاملاً موجه است.
با توجه بدان‌چه گفته شد، ابن ابی الثلج را می‌توان از پیش‌گامان
مکتب شیعی اخباری بغداد به شمار آورد.
وی در نوجوانی روزگار
امامت هادی (ع) (۲۲۰-۲۵۴ق/۸۳۵ - ۸۶۸م) و
امام حسن عسکری (ع) (۲۵۴-۲۶۰ق/ ۸۶۸ -۸۷۴م) را درک کرده است.
ابن ابی الثلج
کثیر الحدیث بوده
و شاگردش
یوسف قوّاس و نیز نجاشی
او را
توثیق کرده‌اند.
از میان مشایخ وی می‌توان از نیایش، محمد بن عبدالله، ابو زید
عمر ابن شبه،
قاسم بن محمد مروزی و ابو عبدالله
جعفر بن محمد حسنی نام برد، (برای آگاهی از دیگر مشایخ وی به این منابع رجوع کنید
).
وی از
محمد بن همام اسکافی نیز بهره‌هایی گرفته است.
راویان و شاگردان بنام وی اینانند:
قاضی ابوالفرج معافی بن زکریا،
ابوالحسن دارقطنی،
ابوحفص بن شاهین،
ابوبکر دوری و
ابوالمفضل شیبانی (برای اطلاع بیشتر از
راویان وی به این منابع رجوع کنید
).
تاریخ
وفات ابن ابی الثلج را ۳۲۲ق،
۳۲۳ق
و ۳۲۵ق
دانسته‌اند.
نجاشی
کتابی به نام تاریخ الائمه به وی نسبت می‌دهد.
این کتاب در مجموعه‌ای با عنوان مجموعه نفیسه در قم، ۱۳۹۶ق به چاپ رسیده است،
سند روایت آن در
اجازات به تصریح
آیت‌الله مرعشی در مقدمه همین مجموعه سندی متصل است، اما شواهدی در متن این اثر وجود دارد که نشان می‌دهد شخص دیگری نکاتی بر آن افزوده است (این شخص شاید
ابوعلی عمادی راوی کتاب بوده است)، از جمله در صفحه ۳۴ آن از نیابت
حسین بن روح و
ابوالحسن سمری و آغاز
غیبت کبری سخن به میان آمده است و حال آن‌که حتی اگر درگذشت ابن ابی الثلج را در ۳۲۵ق بدانیم، وی نیابت
سمری (۳۲۶- ۳۲۸ق) غیبت کبری (۳۲۸ق) را نمی‌توانسته است، درک بکند.
این آثار نیز منسوب به اوست:
۱. ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (ع) یا التنزیل فی امیرالمؤمنین (ع).
این کتاب تا
سده ۷ق/۱۳م باقی بود و مورد استفاده
ابن طاووس در الیقین
واقع شده است؛
۲. البشری و الزلفی فی فضائل الشیعه
یا البشری و الزلفی و صفة الشیعه و فضلهم
۳. اخبار النساء الممدوحات؛
۴. اخبار فاطمه و الحسن و الحسین؛
۵. من قال بالتفضیل من الصحابة و غیرهم؛
۶. اسماء امیرالمؤمنین (ع) فی کتاب‌الله؛
۷. السنن و الا¸داب علی مذاهب العامّة؛
۸. فضائل الصحابه؛
۹. الاختیار من الاسانید؛
۱۰. تفسیر.
(۱) ابن ابی الثلج، محمد، «تاریخ الائمه» در مجموعه نفیسه، قم، ۱۳۹۶ق.
(۲) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۲ق/ ۱۹۵۴م.
(۳) ابن بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم حسینی تهرانی، تهران، ۱۳۹۸ق.
(۴) ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۷۹ق.
(۵) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
(۶) ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
(۷) ابن طاووس، علی، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق.
(۸) ابن ندیم، الفهرست.
(۹) بخاری، محمد، الصحیح، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
(۱۱) خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م.
(۱۲) ذهبی، محمد، تذکرةالحفاظ حیدرآباد دکن، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
(۱۳) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب الارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۴) طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م.
(۱۵) طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
(۱۶) طوسی، محمد، الفهرست، به کوشش محمد صادق آل بحر العلوم، نشریات مکتبة مرتضویه، نجف.
(۱۷) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی احمد ثالث، توپکاپی سرای، شم ۶۲۹۶.
(۱۸) مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، تهران، ۱۴۰۳ق.
(۱۹) نجاشی، احمد، الرجال، قم، ۱۴۰۷ق.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی الثلج»، ج۲، ص۷۸۷.
