ابن اشترکونی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن اشترکونی ابوطاهر محمد بن یوسف تمیمی سرقسطی (د ۵۳۸ق/۱۱۴۳م)، ادیب، لغت‌شناس، محدث، شاعر و مقامه‌نویس
دوره ملوک الطوایفی اندلس بود. تألیف مهم وی در لغت کتابی است به نام
المسلسل و اثر مشهور او در مقامه‌نویسی
المقامات اللزومیة است. وی پس از ۳ سال بیماری در
قرطبه درگذشت.
ابوطاهر محمد بن یوسف تمیمی سرقسطی معروف به اِبْن‌ِ اَشْتَرْکونی است. نیاکان او از دیرباز ساکن
اندلس بودند،
در قلعه‌ای به نام اشترکوی یا اشترکون از توابع تُطیله در شمال اندلس اقامت داشتند و نسبت اشترکونی یا اشترکویی او از همین جاست.
خود وی در
سرقسطه به دنیا آمد و در قرطبه اقامت گزید،
و به همین سبب به قرطبی نیز معروف شد.
او به بسیاری از شهرهای اندلس سفر کرد و نزد استادان بسیار به کسب علم و ادب پرداخت. شاخص‌ترین استاد او
ابوعلی صدفی (د ۵۱۶ق) بود که ابن اشترکونی دیرزمانی در مرسیه از محضرش بهره برد و کتاب‌هایی چون المؤتلف و المختلف دارقطنی، المؤتلف و المختلف و مشتبه النسبة عبدالغنی، ریاضة المتعلمین ابونعیم، ادب الصحبة سلمی، امالی ابن ابی‌الفوارس و غوالی ابن خیرون را نزد وی خواند.
در بلنسیه، شاطبه و قرطبه نیز از محضر مشاهیر علم بهره برد و با کسانی چون
ابوبکر غالب بن عطیة و
ابوالحسن بن باذش در غرناطه و
ابن اخت غانم در مالقه و
ابن الاخضر و
ابن العربی در اشبیلیه مراسله داشت و گاه به دیدار برخی از آنان می‌رفت.
از تاریخ سفرها و مدت اقامت وی در شهرهای گوناگون اطلاعی در دست نیست، تنها
ابن ابار از خود او روایت کرده که در ۵۰۸ و ۵۰۹ق در مرسیه نزد ابوعلی صدفی بوده است.
او در بارگاه برخی از امیران عصر ملوک الطوایفی از جمله
بنی‌هود در سرقسطه از مقام و منزلتی برخوردار بوده و در المریه نیز امیر معتصم بن صُمادِح و فرزندش رفیع را
مدح گفته است.
از اشعار وی که
ابن بسام نقل کرده چنین برمی‌آید که روابط دوستانه‌ای نیز با
بنی عباد داشته است.
وی ظاهراً مدتی در قرطبه به تدریس
قرآن و روایت
حدیث نیز اشتغال داشته است. یکی از روایات او را که
حدیث مسند از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌و‌علیه‌و‌آله‌وسلم) است، ابن ابار نقل کرده است.
از شاگردان و راویان وی
ابن بشکوال،
ابن خیر،
ابوجعفر احمد بن علی انصاری قرطبی[[|]]،
ابوجعفر بن یحیی خطیب،
ابوطالب عبدالجبار معافری مغربی،
ابوالعباس ابن مضاء قرطبی و
ابوالقاسم عبدالرحمان بن غالب ابن شرّاط شناخته شده‌اند.
وی پس از ۳ سال بیماری در قرطبه درگذشت.
اشعاری که از او در دست است، از تکلف خالی نیست.
شهرت ابن اشترکونی اساساً در لغت و مقامه‌نویسی است. احاطه او به
لغت و
ادبیات عرب را کسانی چون ابن بشکوال، ابن ابار و
سیوطی تصدیق کرده‌اند.
تألیف مهم وی در لغت کتابی است به نام المسلسل که موضوع آن «مُداخَل» یا «مداخلات» یعنی الفاظی است که مترادف‌های آنها هر یک معنی یا معانی دیگر نیز دارند؛ به‌گونه‌ای که از دنبال کردن این مترادف‌ها تسلسلی از الفاظ گوناگون پدید می‌آید که همگی با رشته‌ای از
تداخل معنوی به یکدیگر پیوند خورده‌اند.
المسلسل که پس از
المداخل مطرز و
شجر الدر ابوالطیب سومین کتاب مهم لغوی در نوع خود است،
همچون المداخل از ۵۰ باب تشکیل شده که هیچ یک دارای عنوانی جز شماره باب نیست. هر یک از این ابواب با شاهدی شعری آغاز می‌شود که الفاظی دشوار دارد و مؤلف کلمه‌ای را از آن برگزیده و مبدأ سلسله الفاظ قرار داده است. در پایان هر باب نیز شعر دیگری به عنوان استشهاد بر آخرین کلمه آن باب آورده است.
وی هنگام تألیف کتاب، تنها المداخل مطرز را در دست داشته و ظاهراً از وجود شجرالدر بی‌اطلاع بوده است.
او خود در سبب تألیف المسلسل می‌گوید که چون المداخل را استماع کرده و آن را ناقص و نارسا یافته، بر آن شده است که خود دنباله کار را بگیرد و بی‌آنکه قصد معارضه داشته باشد یا فضل تقدم را در این باره نادیده انگارد، اثری بهتر و کامل‌تر انشا کند.
سیوطی به نقل از
ابن زبیر این کتاب را منبع وی در تفسیر کامل مبرد دانسته است.
ابن اشترکونی در مقامه‌نویسی نیز چیره‌دست بود. مهارت وی در این فن سبب شده که برخی او را بزرگ‌ترین مقامه‌نویس سده ۶ق/۱۲م اندلس به شمار آورند.
اثر مشهور او، المقامات اللزومیة، که در قرطبه تألیف کرده
و نام آن را نیز همچون اسلوب آن از لزومیات ابوالعلاء معری برگرفته،
مانند غالب مقاماتی که اندلسیان تألیف کرده‌اند،
در معارضه با
مقامات حریری نوشته شده است.
این اثر همچون مقامات حریری شامل ۵۰ مقامه است که از آن میان برخی مانند «مقامة الشعراء» و «مقامة النظم و
النثر» دارای عنوان و برخی نیز فاقد عنوانند.
سبک نگارش کتاب خالی از تصنع و تکلف نیست.
اسلوب سجع آن نیز در هر یک از مقامات به گونه‌ای خاص است. برخی مانند «مقامة الهمزیة» و «المقامة البائیة» بر مبنای
حروف هجا تنظیم شده و برخی نیز بر مبنای
حروف ابجد که این خود نشانی است از گرایش مؤلف به تکلف.
این کتاب نیز همچون مقامات حریری دو شخصیت اصلی دارد و موضوع آن شرح ماجراهای مرد حیله‌گری است که می‌کوشد با تغییر چهره و
موعظه و
تکدی به مطامع خود دست یابد.
المقامات اللزومیة نموداری از احاطه لغوی ابن اشترکونی و قدرت او در نویسندگی است. با آنکه شکل و محتوای بسیاری از حکایات این کتاب برگرفته از مقامات حریری و لذا منطبق بر موازین مقامه‌نویسی در شرق است، جنبه‌هایی از زندگی فردی و اجتماعی اهالی اندلس را نیز می‌توان در لابه‌لای حکایات آن بازیافت.
با این‌همه تأثیر خاور زمین در اثر او چندان است که نمی‌توان آن را چه در نقد ادبی و چه در نقد اجتماعی، از ابتکار و نوآوری برخوردار دانست.
این کتاب اخیراً در
بیروت به چاپ رسیده است. در اوایل سده ۶ق/۱۲م
ابوجعفر احمد بن احمد وزیر در دانیه رساله‌ای به نام رسالة الانتصار فی الرد علی صاحب المقامة القرطبیة در ردّ یکی از مقامات این کتاب نوشته که نسخه خطی آن در اسکوریال موجود است.
(۱) ابن ابار، محمد، المعجم فی اصحاب القاضی ابن علی الصدفی، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۵م.
(۲) ابن اشترکونی، محمد، المسلسل، به کوشش محمد عبدالجواد، قاهره، ۱۹۵۷م.
(۳) ابن بسام، علی، الذخیرة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۹م.
(۴) ابن بشکوال، خلف، الصلة، به کوشش عزت عطار، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۵) ابن خلکان، وفیات.
(۶) ابن خیر، محمد، فهرسة مارواه عن شیوخه، به کوشش کودرا و ریبرا، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
(۷) ابن دحیه، عمر، المطرب من اشعار اهل المغرب، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۸) ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۵۵م.
(۹) دایه، محمدرضوان، تاریخ النقد الادبی فی الاندلس، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
(۱۰) سیوطی، بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۹۶۴م.
(۱۱) سیوفی، مصطفی، ملامح التجدید فی
النثر الاندلسی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
(۱۲) ضبّی، احمد، بغیة الملتمس، به کوشش کودرا، مادرید، ۱۸۸۴م.
(۱۳) عباس، احسان، تاریخ النقد الادبی عندالعرب، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
(۱۴) عبدالجواد، محمد، مقدمه بر المسلسل (نک: هم، ابن اشترکونی).
(۱۵) فروخ، عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۲م.
(۱۶) مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
(۱۷) نورعوض، یوسف، فن المقامات بین المشرق و المغرب، بیروت، ۱۹۷۹م.
•
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن اشترکونی»، شماره۲۰.
