ابن سیده ابوالحسن علی بن اسماعیل
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«ابن سیده، ابوالحسن علی بن اسماعیل» (۳۹۸- ۴۵۸ قمری)، ادیب، لغوی
و نحوی عصر ملوک الطوایفی
اندلس است.
نام پدر وی در برخی منابع احمد
و محمد نیز آمده است؛ اما هیچ کدام در ذکر سلسله نسب او از این حد فراتر نرفته‌اند
و این امر، با توجه به نام نیای وی «سیده»، چه بسا حاکی از تبار غیرعربی او باشد به ویژه برخی او را شعوبی نیز دانسته‌اند.
ابن سیده در مرسیه به دنیا آمد. او نیز همچون پدرش نابینا بود؛ اما هوش
و ذکاوتی بی مانند
و حافظه‌ای نیرومند داشت، چندانکه حیرت همگان، به ویژه استادانش را برانگیخته بود. به گفته ی خود وی از چهار سالگی شروع به تحصیل علم کرد
و در شش سالگی
قرآن را از حفظ داشت. بسیاری از کتب نحو
و لغت از جمله الغریب المصنف ابوعبید قاسم بن سلام هروی را نیز از بر می‌دانست. پدرش که از لغت شناسان
و نحویان معروف به شمار می‌رفت، از جمله ی نخستین استادان او بود. وی پس از پدر نزد ابوعمر طلمنکی
و ابوالعلاء صاعد بغدادی
و دیگران به فراگیری نحو، لغت،
فقه و حدیث پرداخت.
ابن سیده پس از تکمیل تحصیلات خود به دانیه رفت. علت مهاجرت او به درستی روشن نیست؛ اما احتمالا تحولات سیاسی
و ناامنی‌های حاصل از آن از عوامل این مهاجرت بوده است. در آن زمان شرق اندلس در دست موالی عامریان بود
و مجاهد عامری که مردی فاضل
و دانش دوست بود، بر دانیه
حکم می‌راند. ابن سیده به خدمت وی درآمد
و از الطاف او بهره مند شد
و به درخواست وی دو لغت نامه ی معروف خود «
المحکم»
و «المخصص» را تالیف کرد؛ اما پس از مرگ مجاهد
و به قدرت رسیدن فرزندش اقبال الدوله روابط ابن سیده با امیر به تیرگی گرایید
و او به ناچار از دانیه گریخت؛ اما چندی بعد با سرودن قصیده‌ای در مدح امیر دل او را به دست آورد
و به دانیه بازگشت
و سرانجام در همانجا درگذشت.
ابن سیده در رشته‌های مختلف از جمله
شعر و ادب
و تاریخ عرب، دانشی گسترده داشته، اما شهرت وی بیشتر در
علم لغت است. خود او ظاهرا در مقام خودستایی، علم لغت را کمترین بضاعت
و ساده‌ترین هنر خویش دانسته است. آثار لغوی ابن سیده عمدتا مبتنی بر تالیفات لغویان بزرگ است. وی ضمن بالیدن به مقام علمی خود
و متهم کردن پیشینیان به اقتباس
و تقلید از یکدیگر، نوید تجدد
و نوآوری در آثار خود داده است، اما در عمل نه تنها وعده ی او تحقق نیافته، بلکه خود وی نیز در هر دو اثر لغوی خود، بی پروا بسیاری از مطالب متقدمان را بدون ذکر نام آنان اقتباس کرده است؛ تا آنجا که در مقدمه ی المخصص، قسمتی از کتاب الخصائص ابن جنی، را بی کم
و کاست برگرفته
و در لابه لای مطالب خود گنجانده است. ابن سیده در
منطق نیز دست داشت، چنانکه به
روایت ابن صاعد، کتابی بزرگ در این فن نوشت
و در آن از آراء متی بن یونس پیروی کرد.
از شاگردان ابن سیده دو تن به نامهای ابوعبدالله محمد بن خلصة
و ابوبکر محمد بن خلف معروف به ابن طرشمیل شناخته شده‌اند.
در سال
وفات او اختلاف است؛ برخی سال وفات او را ۴۴۸ ق
و برخی نیز ۴۵۸ ق در دانیه دانسته‌اند.
۱.
المحکم و المحیط الاعظم؛
۲. المخصص؛
۳. شرح مشکل شعر المتنبی.
التذکیر
و التانیث؛
شرح ابیات جمل زجاجی؛
شرح اصلاح منطق ابن سکیت؛
الانیق
فی شرح الحماسة؛
الوافی
فی علم
احکام القوافی؛
شاذ
اللغة یا شواذ
اللغة.
نرم افزار قاموس۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
