ابن سراج ابوالحسین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْن سِراج، ابوالحسین سِراج بن عبدالملک بن سِراج بن عبدالله (۴۳۹-
جمادی الآخر ۵۰۸/۱۰۴۷- نوامبر ۱۱۱۴). ادیب، شاعر،
نحوی ، لغوی و
فقیه مالکی عصر ملوک الطوایف در
اندلس میباشد.
وی در خانواده ای اهل دانش و فضل چشم به جهان گشود.
نیای بزرگ او سِراج بن قرّة کِلابی، شاعری معروف و از موالی «عبدالرحمان بن معاویه» شمرده میشد
و برخی نیز او را از
اصحاب پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) پنداشته اند.
ابن سراج ابتدا نزد
جد و سپس
پدر خود که پیشوای نحویان و از علمای بزرگ اندلس به شمار میرفت به تحصیل علوم و مخصوصاً
نحو پرداخت و به روایتی ۴۰ سال در ملازمت او به سر برد و «الکتاب»
سیبویه را سه بار نزد وی خواند.
فقه و
حدیث را نیز نزد او و «محمدبن عتّاب» و دیگران فرا گرفت
و پس از مرگ پدر در ۴۸۹ق /۱۰۹۶م در سراسر اندلس به نحودانی شهرت یافت
و به تدریس آن علم و نیز علم حدیث و فقه
مالکی پرداخت.
تسلط او بر
لغت ، ادب و شعر و احاطه اش به دقایق
صرف و نحو ، باعث شد که بسیاری از نحویان معروف، از جمله
ابن ابرش و
ابن باذِش در مجالس درس او حاضر شوند.
سیوطی شمار این نحویان را ۴۰ تا ۵۰ نفر نوشته است.
ابن خاقان و قاضی عیاض
و ابن خیَره
و ابن ابی الخصال
نیز از جمله شاگردان وی بوده اند.
ابن سراج شعر نیز میسروده است و ابن خاقان،
عمادالدین،
ابن ابار
و دیگران قطعات پراکنده ای از اشعار وی را که عمدتاً
تغزلی و حکمت آمیزند، نقل کرده اند.
فروخ او را مبتکر
رسایل سخریه ای میداند که به «زَرْزوریّات» معروف بوده است، با این همه منابع قدیم موجود هیچ اشاره ای به این موضوع نکرده اند. از آن گذشته، آثاری چون «رسالة التوابع و الزوابع»
ابن شهید اندلسی (د ۴۲۶ق) و «الرسالة الهزلیّة» ابن زیدون (د ۴۶۳ق) که همه در قالب
طنز است قبل از
رسایل ابن سِراج نوشته شدهاند و آنها نیز خود شاید از برخی آثار
جاحظ چون «التربیع» و «التدویر» تأثیر پذیرفته باشند.
ابن سراج به
دربار معتمد بن عبّاد (حک ۴۶۱-۴۸۴ق /۱۰۶۹-۱۰۹۱م) نیز راه یافته و در زمره بزرگان و صاحب منصبان وی درآمده بوده است
و ظاهراً مدتی نیز مقام
وزارت داشته، اگرچه زمان آن به درستی معلوم نیست.
پس از فوت ابن سراج
مرثیه های بسیاری در وصف منزلت علمی و ادبی او سروده شده است.
(۱) ابن ابار محمد، الحلة السیراء، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۶۳م.
(۲) ابن ابار محمد، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصدفی، مادرید، ۱۸۸۵م.
(۳) ابن بسام، الذخیرة، به کوشش احسان عباس، تونس، ۱۳۹۵ق /۱۹۷۵م.
(۴) ابن بشکوال خلف، الصلة، قاهره، ۱۹۶۶م.
(۵) ابن خاقان فتح، قلائد العقیان، بولاق، ۱۲۸۴ق /۱۸۶۷م.
(۶) ابن قفطی علی، انباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۷۱ق /۱۹۵۲م.
(۷) سلفی احمد، اخبار و تراجم اندلسیة، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۳م.
(۸) سیوطی بغیة الوعاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۴م.
(۹) عمادالدین اصفهانی محمد، خریدة القصر، به کوشش آذرتاش آذرنوش، تونس، ۱۹۷۲م.
(۱۰) فروخ عمر، تاریخ الادب العربی، بیروت، ۱۹۸۲م.
(۱۱) قاضی عیاض ابوالفضل، ترتیب المدارک و تقریب المسالک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت، ۱۹۶۷م.
(۱۲) مخلوف محمد، شجرةالنور الزکیة، بیروت، ۱۳۴۹ق /۱۹۳۰م.
(۱۳) مقری احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف شیخ محمد البقاعی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
(۱۴) یاقوت حموی، معجم الادبا.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالحسن ابنسراج»، ج۳، ص۱۲۹۸.