ابن امام شلبی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابن امام شلبی، ابو عمرو عثمان بن علی بن عثمان بن الامام الشلبی (د پس از ۵۵۰ ق/ ۱۱۵۵ م)، ادیب و مورّخ اندلسی بود. دربارۀ زندگی وی اطلاعات بسیار اندکی در دست است. او خود را با خاندانی از
امویان اندلس خویشاوند دانسته است. شهرت علمی ابن امام، تألیف مهمی به نام
سِمط الجُمان و سِقط الاذهان است که تا (قرن ۱۱ ق/ ۱۷ م) در
قاهره موجود بوده است، و سرانجام در
اشبیلیه درگذشت.
اِبْنِ امامِ شِلْبی، ابو عمرو عثمان بن علی بن عثمان بن الامام الشلبی (د پس از ۵۵۰ ق/ ۱۱۵۵ م)، ادیب و مورّخ اندلسی. وی در شِلْب واقع در جنوب غربی
اندلس به دنیا آمد. دربارۀ زندگی او اطلاعات بسیار اندکی در دست است. او خود را با خاندانی از امویان اندلس خویشاوند دانسته است.
تحصیلات مقدماتی را نزد پدرش که گویا اهل علم و ادب بود، فراگرفت،
و برای ادامۀ دانش‌اندوزی به شهرهای اشبیلیه و
قُرطُبه سفر کرد. در اشبیلیه از
ابوبکر محمد بن ابراهیم العامری (د ۵۳۲ ق/ ۱۱۳۸ م) و در قُرطبه از
ابوعبدالله بن مکی (د ۵۳۵ ق/ ۱۱۴۱ م) و
ابوبکر محمد بن العربی (د ۵۴۳ ق/ ۱۱۴۸ م) و گروهی دیگر دانش آموخت.
ابن العربی بزرگ‌ترین اسناد اوست و خود از وی با صفات «بحرالعلوم» و «امام کل محفوظ و معلوم» یاد کرده است.
برخی او را به سبب اقامت در اشبیلیه بدان شهر منسوب کرده‌اند.
وی خود گفته است که زمانی از راه سرودن
شعر و
مدح بزرگان زندگی می‌گذرانده، و بخشی از اشعارش در
عشق و
هزل و وصف خمر بوده است.
ابن ابار در
التکمله که نزدیک‌ترین مأخذ به روزگار ابن امام است، او را به نیکی و احسان ستوده و وی را دانشمندی ادیب با قلم و زبانی بلیغ، و کاتبی برجسته و شاعری نغزگوی معرفی کرده است،
اما در مآخذ موجود بجز چند بیت از سروده‌های وی شعری نقل نشده است.
آنچه ابن امام را به شهرت رسانده، تألیفی است از او که ابن ابار آن را سِمط الجُمان و سِقط الاذهان نامیده
که در برخی از مآخذ به جای الاذهان، المرجان آمده است.
دربارۀ محتوای کتاب نیز در مآخذ اتفاق‌نظر نیست.
ابن ابار
کتاب سمط الجمان را شرح حال شاعران معاصر مؤلف دانسته، اما
مقری آن را در ردیف کتاب‌های تاریخی و تکمله‌ای بر قلائد و مطمح
فتح بن خاقان (د ۵۲۹ ق/ ۱۱۳۵ م) به شمار آورده و گفته است که قصد او از تألیف این کتاب ثبت زندگانی کسانی بوده که فتح یادی از آنان در این دو کتاب نکرده بوده است، و نیز افزودن شرح احوال کسانی بوده که در باقی قرن ۶ ق زندگی می‌کرده و معاصر او بوده‌اند.
عنوانی که
ابن ابار به کتاب ابن امام داده است،
این نظر را تأیید می‌کند. حسین مؤنس نیز کتاب سمط الجمان را تکمله‌ای بر آثار
ابن بسّام و
ابن خاقان دانسته است.
دلایل چندی نیز این نظر را تأیید می‌کند. نخست اینکه شباهت بسیاری در اسلوب تألیف، بین کتاب
الذخیره ابن بسام و بخش‌های برجای مانده از سمط الجمان وجود دارد.
دیگر اینکه
نثر وی در سمط الجمان گاه از سجع‌های زیبا برخوردار است.
و گاه نیز به گونۀ گزارشی صرفاً تاریخی و ساده رخ می‌نماید،
و نیز ابن امام در همین بخش‌های برجای مانده، از کسانی سخن گفته که صاحب ذخیره نیز از آنان نام برده است.
ابن امام در کتاب خود بیش‌تر به زندگی کسانی پرداخته که با آنان دوستی و همنشینی داشته است، چه گاهی به صفات شخصی و فردی آنان اشاره می‌کند.
وی علاوه بر شاعران و ادیبان به زندگی زهّاد، امیرزادگان، نجبای
بنی امیه و کاتبان درباری نیز پرداخته است.
مورخان و نویسندگان پس از او از این اثر بهرۀ فراوان برده‌اند.
ابن ابار در
الحلة السیراء و مقری در کتاب
نفح الطیب به کرات (فهرست اعلام) از آن نقل کرده‌اند، اما بیش از همۀ نویسندگان،
ابن سعید از این کتاب سود جسته است،
تا آن‌جا که به گفتۀ مؤنس بخش بزرگی از کتاب المغرب برگرفته از سمط الجمان است.
نکتۀ قابل ذکر اینکه ابن سعید کتاب‌های خود را در شهرهای
حلب و قاهره نوشته است و نقل‌های مکرر وی می‌رساند که کتاب مزبور را در دست داشته است. بنابراین می‌توان حدس زد که اثر ابن امام مدتی پس از تألیف در شهرهای حلب و قاهره مورد استفادۀ دانش‌پژوهان بوده است. این سخن دربارۀ مقری نیز صدق می‌کند، زیرا وی نیز
نفح الطیب را در قاهره تألیف کرده است.
بنابراین کتاب سمط الجمان تا قرن ۱۱ ق/ ۱۷ م در قاهره موجود بوده است. ابن امام بنابر گفتۀ ابن ابار
ظاهراً در اشبیلیه درگذشته است.
(۱) ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکملة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲ م.
(۲) ابن ابار، محمد بن عبدالله، الحلة السیراء، به کوشش حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۶۳ م.
(۳) ابن بسام، علی، الذخیرة فی محاسن اهل الجزیرة، به کوشش احسان عباس، تونس، ۱۹۸۱ م.
(۴) ابن سعید، علی بن موسی، رایات المبرزین و غایات الممیزین، به کوشش نعمان عبدالمتعال قاضی، قاهره، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۳ م.
(۵) ابن سعید، علی بن موسی، المغرب فی حلی المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، ۱۳۷۳ ق/ ۱۹۵۳ م.
(۶) مقری، احمد بن محمد،
نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ ق/ ۱۹۶۸ م.
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن امام شلبی»، شماره۲۷.
