• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ابن اسلت

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ابن اسلت ابوقیس‌ انصاری‌ خطمی‌ (د ۱ ق/ ۶۲۲ م‌)، شاعر جاهلی‌ و رئیس‌ شاخه‌ای‌ از قبیلۀ اَوْس‌ بود و در منابع‌ متأخر، نام‌های‌ دیگری‌ نیز به‌ او داده‌اند. زندگی‌ وی مانند زندگی‌ بیشتر شاعران‌ جاهلی‌ به‌ افسانه‌ آمیخته‌ است‌ و چنان‌ است‌ که‌ در بسیاری‌ از روایات‌ مربوط به‌ او می‌توان‌ تردید کرد. بنابر اقوال راویان‌ در پذیرش اسلام ابن اسلت اختلاف وجود دارد. آنچه‌ بیش‌ از همه‌ موجب‌ شهرت‌ ابن‌ اسلت‌ گردید، این‌ است‌ که‌ گویند یک‌ یا دو آیه‌ در حق‌ او و زنش‌ نازل‌ گردیده‌ است‌.



اِبْنِ اَسْلَتْ، ابوقیس‌ انصاری‌ خطمی‌ (د ۱ ق/ ۶۲۲ م‌)، شاعر جاهلی‌ و رئیس‌ شاخه‌ای‌ از قبیلۀ اَوْس‌، زندگی‌ او مانند زندگی‌ بیشتر شاعران‌ جاهلی‌ به‌ افسانه‌ آمیخته‌ است‌ و چنان‌ است‌ که‌ در بسیاری‌ از روایات‌ مربوط به‌ او می‌توان‌ تردید کرد. نام‌ او را در منابع‌ کهن‌ صیفی‌ آورده‌اند، اما در منابع‌ متأخر، نام‌های‌ دیگری‌ نیز به‌ او داده‌اند: حرب‌ (بی‌نقطه‌)، صَرمۀ نام‌ دوم‌ اشتباه‌ است‌ و نام‌ اول‌ نیز احتمالاً حرث‌ = حارث‌ بوده‌ است‌، عبدالله‌.
[۸] ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۴، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
حارث‌ و عُبیدالله‌. با این همه‌ ابوالفرج‌ به‌ صراحت‌ می‌گوید که‌ جز ابن‌ اسلت‌، نامی‌ برای‌ او نمی‌شناخته‌ است‌.


هنگامی‌ که‌ میان‌ اوس‌ و خزرج‌ جنگ‌ به‌ پا شد، وی‌ رهبری‌ قبیلۀ خود را به‌ عهده‌ گرفت‌. گویا در خلال‌ همین‌ جنگ‌ها بود که‌ پسرش‌ قیس‌ را از دست‌ داد. در برخی‌ از منابع‌ از پسر دیگر او به‌ نام‌ عُقبه‌ یاد شده‌ که‌ در جنگ‌ قادسیه‌ به‌ قتل‌ رسید. ابن‌ اثیر می‌نویسد که‌ برادرش‌ حُصَین‌ نیز کشته‌ شد، اما حصین‌، برادرزادۀ ابن‌ اسلت‌ بود و به‌ قول‌ ابن‌ حزم‌ در فتوحات‌ اسلام‌ شهید شد.
اساساً اطلاعات‌ ما دربارۀ فرزندان‌ و برادران‌ او سخت‌ متناقض‌ است‌. کشمکش‌های‌ اوس‌ و خزرج‌، کلاً به‌ سود ابن‌ اسلت‌ تمام‌ نشد، و شاید به‌ همین‌ سبب‌ بود که‌ او در مکه‌ مسکن‌ گزید به‌ مکه‌ گریخت‌ و بی‌گمان‌ در آن‌جا با قریشیان‌ راه‌ مسالمت‌ و دوستی‌ پیش‌ گرفت‌. حتی‌ بسیاری‌ از مورخان‌ از ابن‌ هشام‌ تا ذهبی‌ اشاره‌ می‌کنند که‌ او قریشیان‌ را دوست‌ می‌داشت‌ و به‌ دامادی‌ آنان‌ درآمده‌ بود و بدین‌سان‌ چندین‌ سال‌ در مکه‌ زیست‌.
در مقابل‌، جاحظ او را «مردی‌ یمانی‌ از اهل‌ یثرب‌» می‌داند که‌ «نه‌ مکی‌ بود، نه‌ تهامی‌، نه‌ قریشی‌ و نه‌ حلیفِ (هم‌ پیمان‌) قریش‌».
در روایاتی‌ که‌ ابن‌ هشام‌، و با تفصیل‌ بسیار و پس‌ از آن‌ دو، اکثر منابع‌ نقل‌ کرده‌اند، وی‌ مردی‌ یکتاپرست‌ و پیرو آیین حنیف جلوه‌ می‌کند که‌ به‌ سبب‌ نزدیکی‌ با احبار یهود، از ظهور پیامبر و دین‌ اسلام‌ آگاهی‌ یافته‌ بود. وی‌ همه‌جا به‌ دنبال‌ «دین‌ ابراهیم‌» می‌گشت‌ و حتی‌ به‌ شام سفر کرد و نزدیک‌ بود به‌ آیین‌ یهود درآید، اما سرباز زد و به‌ حجاز بازگشت‌.
در اشعاری‌ که‌ به‌ او نسبت‌ داده‌اند، مثلاً قطعه‌ای‌ در و ابن‌ کثیر آثار یکتاپرستی‌ و حتی‌ میل‌ به‌ اسلام‌ و دفاع‌ شدید از آن‌ آشکار است‌. در قطعه‌ای‌ دیگر به‌ ابرهه‌ و داستان‌ فیل‌ اشاره‌ کرده‌ است‌.
همچنین‌ گویند که‌ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم‌)، اسلام‌ را به‌ او عرضه‌ کرد (سال‌ اول‌ ق‌)، او نیز آیین‌ تازه‌ را سخت‌ نیکو یافت‌ و اظهار داشت‌ که‌ این‌، همان‌ دینی‌ است‌ که‌ در جست‌وجویش‌ بوده‌ است‌. پس‌ خواست‌ اسلام‌ آورد، اما هنگام‌ بازگشت‌ از خدمت‌ رسول‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم‌)، عبدالله‌ بن‌ اُبَیّ، او را به‌ ترس‌ از خزرجیان‌ متهم‌ کرد. او نیز سوگند خورد که‌ تا یک‌ سال‌ اسلام‌ نیاورد، اما پیش‌ از آنکه‌ سال‌ به‌ سرآید، درگذشت‌.
[۳۴] ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۵-۴۵۶، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.

این‌ روایت‌ شاخ‌ و برگ‌ تازه‌ برآورد و گسترش‌ یافت‌، چنانکه‌ برخی‌ مدعی‌ شدند که‌ او پیش‌ از مرگ‌ اسلام‌ آورد، و یا حضرت‌ محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم‌) او را پیغام‌ داد که‌ اسلام‌ بیاور تا در قیامت شفیع تو گردم‌.
[۳۶] ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۶، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
با این همه‌، راویان‌ عموماً او را مانع‌ اصلی‌ اسلام‌ آوردن‌ قبیلۀ اوس‌ دانسته‌اند.
در سال‌ اول‌ هجری‌ هیچ‌ خانه‌ای‌ از خانه‌های‌ انصار نبود که‌ یک‌ یا چند نفر از افراد آن‌ مسلمان‌ نشده‌ باشند، جز چند خانوار بزرگ‌ که‌ یکی‌ از آنها، طایفه‌ای‌ از اوس‌ بود. سبب‌ امتناع‌ این‌ افراد از پذیرفتن‌ اسلام‌ آن‌ بود که‌ از شاعر و رهبر خود ابن‌ اسلت‌ اطاعت‌ می‌کردند. ایشان‌ ظاهراً تا پس‌ از غزوه خندق‌ (۵ ق‌/ ۶۲۶ م‌ یا حدود آن‌ تاریخ‌) همچنان‌ سرسختی‌ نشان‌ دادند. میان‌ اشعار و اطلاعات‌ او از اسلام‌ و پیامبر اسلام‌ از یک‌ سو، و اِعراض‌ از پذیرفتن‌ اسلام‌ از سوی‌ دیگر تناقضی‌ است‌ که‌ البته‌ از نظر نویسندگان‌ هوشمندی‌ چون‌ ابن‌ اثیر و ابن‌ کثیر پنهان‌ نمانده‌ است‌. این‌ دو موضوع‌ را به‌ تفصیل‌ بررسی‌ کرده‌، نتیجه‌ می‌گیرند که‌ وی‌ مسلمان‌ نشد و بر آیین‌ حنفا باقی‌ ماند.


آنچه‌ بیش‌ از همه‌ موجب‌ شهرت‌ ابن‌ اسلت‌ گردید، این‌ است‌ که‌ گویند یک‌ یا دو آیه‌ در حق‌ او و زنش‌ نازل‌ گردیده‌ است‌. همۀ منابع‌ ما (و بیش‌تر از قول‌ عکرمه‌) روایت‌ می‌کنند که‌ در عصر جاهلیت‌ زنِ پدرِ خویش‌ را اگر مادرشان‌ نبود، به‌ زنی‌ می‌گرفتند و او را همچون‌ اموال‌ به‌ ارث‌ می‌بردند.
گویند چون‌ ابن‌ اسلت‌ درگذشت‌، فرزندش‌ مِحْصَن‌ (یاقیس‌)، خواست‌ زن‌ پدر خویش‌ کَبشۀ (یا کُبَیشة) را به‌ زنی‌ بگیرد. آن‌ زن‌ نزد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم‌) آمد و از او نظر خواست‌. این‌ آیه‌ نازل‌ شد که‌ «لایحِلُّ لَکُمْ أَنْ تَرِثوُا النَّساءَ کَرْهاً... ؛ای‌ اهل‌ ایمان‌ برای‌ شما حلال‌ نیست‌ که‌ زنان‌ را به‌ اکراه‌ و جبر به‌ میراث‌ گیرید...» اما موضوع‌ نزول‌ این‌ آیه‌ در شأن‌ او مورد اتفاق‌ همگان‌ نیست‌، بلکه‌ به‌ دیگران‌ نیز نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌.
[۴۸] سقا، مصطفی‌ و دیگران‌، شروح‌ سقط الزّند، ج۲، ص۷۵۷، قاهره‌، ۱۳۶۵ ق‌/ ۱۹۴۶ م‌.
و برخی‌ برآنند که‌ آیۀ لاتَنْکِحُوا ما نَکَحَ آباءُکُمْ مِنَ النَّساء در حق‌ اوست‌.
[۵۲] ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۴، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
[۵۳] نیشابوری،‌ علی‌ بن احمد، اسباب‌ النزول‌، ج۱، ص۹۷- ۹۸، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌.
[۵۸] سیوطی،‌ جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۴، ص۴۶۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.
برخی‌ این‌ موضوع‌ را به‌ پیش‌ از اسلام‌ انتقال‌ داده‌. گفته‌اند: ابن‌ اسلت‌ خواست‌ با ام‌ عُبَید ضمرة، همسر پدرش‌ اسلت‌ ازدواج‌ کند و این‌ آیه‌ در حق‌ او نازل‌ شد.


در اشعار منسوب‌ به‌ شخصیتی‌ که‌ احوالش‌ در چنین‌ هاله‌ای‌ از ابهام‌ فرو رفته‌، بی‌گمان‌ قطعات‌ و ابیات‌ جعلی‌ نیز هست‌ و همان‌طور که‌ بلاشر
[۶۱] Blachere, R. , Histoire de la litterature arabe, V۲, P۳۱۲.
اشاره‌ می‌کند، در اکثر اشعار منسوب‌ به‌ او، آثار جعل‌ آشکار است‌.
گاه‌ خواسته‌اند یکتاپرستی‌ او را بارزتر سازند، و گاه‌ در پی‌ آن‌ بوده‌اند که‌ اشاراتی‌ به‌ داستان‌های‌ قرآن‌ کریم‌ در آن‌ها بنهند. از مجموع‌ آثار او شعر فراوانی‌ به‌ جای‌ نمانده‌ و تا آن‌جا که‌ معلوم‌ شده‌، از ۹۴ بیت‌ تجاوز نمی‌کند. کسی‌ نیز تاکنون‌ به‌ این‌ امر که‌ اشعار او را در دیوانی‌ جمع‌آوری‌ کرده‌ باشند، اشاره‌ نکرده‌ است‌.
در عصر حاضر هم‌ کسی‌ به‌ گردآوری‌ آنها نپرداخته‌ است‌. علاوه‌ بر این‌، چنانکه‌ از سیاهۀ زیر استنباط می‌شود، به‌ مرور زمان‌ بر اشعار منسوب‌ به‌ او افزوده‌اند. لذا می‌توان‌ پنداشت‌ که‌ راویان‌ آغاز اسلام‌ هم‌ چیز عمده‌ای‌ از آثار او را در اختیار نداشته‌اند.
[۶۲] ابوزید قرشی،‌ محمد، جمهرة اشعار العرب‌، بیروت‌، دار صادر.

منابع‌ آثار او بدین‌ قرار است‌ (منابع‌ متأخر را در صورتی‌ که‌ اضافه‌ای‌ نداشته‌ باشند، ذکر نکرده‌ایم‌) : قصیده‌ با قافیۀ ا عِ: ۲۴ بیت‌ در مفضّل‌ ضبّی‌. شمار ابیات‌ در منابع‌ دیگر: اصمعی‌
[۶۴] اصمعی‌، عبدالملک‌، الکنز اللغوی‌، ج۱، ص‌ ۱۷۷، به‌ کوشش‌ اگوست‌ هفنر، بیروت‌، ۱۹۰۳ م‌.
: یک‌ بیت‌؛ ابوزید : ۲۱ بیت‌؛ ابن‌ سلام‌
[۶۶] ابن‌ سلام‌ جمهی،‌ محمد، طبقات‌ الشعراء، ج۱، ص‌ ۵۶، به‌ کوشش‌ جوزف‌ هیل‌، لیدن‌، ۱۹۱۳ م‌.
: دو بیت‌؛ جاحظ : ۲ بیت‌؛ بحتری‌
[۶۸] بحتری‌، ابوولید، الحماسة، ج۱، ص‌۴۰، به‌ کوشش‌ کمال‌ مصطفی‌، قاهره‌، ۱۹۲۹ م‌.
: دو بیت‌؛ ابوالفرج‌ : ۶ بیت‌؛ قالی‌
[۷۰] قالی‌ اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۲۱۲، قاهره‌، ۱۳۷۳ ق‌/ ۱۹۵۴ م‌.
: یک‌ بیت‌؛ بکری‌
[۷۱] بکری،‌ ابوعبید، سمط اللالی‌، ج۱، ص۲۶۹، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز میمنی‌، قاهره‌، ۱۳۵۴ ق‌/ ۱۹۳۶ م‌.
[۷۲] بکری،‌ ابوعبید، سمط اللالی‌، ج۲، ص۳۸۷، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز میمنی‌، قاهره‌، ۱۳۵۴ ق‌/ ۱۹۳۶ م‌.
: دو بیت‌. قطعه‌ با قافیۀ مْ: ۶ بیت‌ در ابن‌ اسحاق‌.
[۷۳] ابن‌ اسحاق‌، محمد، ج۱، ص۳۸، سیرة النبی‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.

شمار ابیات‌ در منابع‌ دیگر: جاحظ : ۴ بیت‌؛ ابن‌ کثیر
[۷۵] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱، ص۱۷۵.
: ۶ بیت‌. این‌ قطعه‌ به‌ اُمیة بن‌ ابی‌الصّلت‌ نیز منسوب‌ است‌.
[۷۶] ابن‌ اسحاق‌، محمد، ج۱، ص۳۸، سیرة النبی‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.
قصیده‌ با قافیۀ ا بِ: ۳۵ بیت‌ در ابن‌ کثیر.
[۷۷] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۴- ۱۵۵.

شمار ابیات‌ در منابع‌ دیگر: ابن‌ اسحاق‌
[۷۸] ابن‌ اسحاق‌، محمد، سیرة النبی‌، ج۱، ص ۳۹، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.
: ۵ بیت‌؛ جاحظ : ۴ بیت‌؛ ذهبی‌
[۸۰] ذهبی،‌ محمد بن احمد، تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص۹۵، قاهره‌، ۱۳۶۷ ق‌.
: ۹ بیت‌؛ ابن‌ بدران‌
[۸۱] ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۴، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
: ۲ بیت‌؛ قطعه‌ با قافیۀ لِ: ۶ بیت‌ در ابن‌ کثیر.
[۸۲] ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۶.
شمار ابیات‌ در منابع‌ دیگر: : ۴ بیت‌؛ قطعه‌ با قافیۀ ارِ: ۶ بیت‌ در ابوالفرج قطعه‌ با قافیۀ رَهِ: ۵ بیت‌ در ابن‌ اثیر.
[۸۵] ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱، ص۶۶۵-۶۶۶.
۳ بیت‌ با قافیۀ بِ در ابوالفرج‌ دو بیت‌ با قافیۀ نِ در جاحظ
[۸۷] جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۳، ص۱۶-۱۷، به‌ کوشش‌ حسن‌ بن‌ السندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ ق‌/ ۱۹۳۲ م‌.
یک‌ بیت‌ با قافیۀ تُ در ابوالفرج‌
[۸۸] ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۲، ص۱۶۵، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.
۴ بیت‌ با قافیۀ رُ در ابوالفرج‌ یک‌ بیت‌ با قافیۀ رادر ابن‌ ابیعون‌
[۹۰] ابن‌ ابی‌ عون، ابراهیم بن محمد‌، التشبیهات‌، ج۱، ص‌ ۵، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمعیدخان‌، لندن‌، ۱۳۶۹ ق‌/ ۱۹۵۰ م‌.
یک‌ بیت‌ با قافیۀ رِ در ابوالفرج.


(۱) ابن‌ ابی‌ عون، ابراهیم بن محمد‌، التشبیهات‌، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمعیدخان‌، لندن‌، ۱۳۶۹ ق‌/ ۱۹۵۰ م‌.
(۲) ابن‌ اثیر، اُسد الغابة، بیروت‌، ۱۲۸۶ ق‌.
(۳) ابن‌ اثیر، الکامل‌.
(۴) ابن‌ اسحاق‌، محمد، سیرة النبی‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.
(۵) ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
(۶) ابن‌ حجر عسقلانی،‌ احمد بن علی، الاصابة، قاهره‌، ۱۳۲۸ ق‌.
(۷) ابن‌ حزم،‌ علی‌ بن احمد، جمهرة انساب‌ العرب‌، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.
(۸) ابن‌ درید، محمد بن حسن، الاشتقاق‌، به‌ کوشش‌ عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ ق/ ۱۹۵۸ م.
(۹) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، به کوشش ادوارد زاخائو و یولیوس‌ لپرت‌، لیدن‌، ۱۳۲۲ ق‌.
(۱۰) ابن‌ سلام‌ جمهی،‌ محمد، طبقات‌ الشعراء، به‌ کوشش‌ جوزف‌ هیل‌، لیدن‌، ۱۹۱۳ م‌.
(۱۱) ابن‌ کثیر، البدایة.
(۱۲) ابن‌ کثیر، تفسیر القرآن‌ الکریم‌، بیروت‌، ۱۴۰۰ ق‌/ ۱۹۸۰ م‌.
(۱۳) ابن‌ هشام‌، السیرة النبویة، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ السقا و دیگران‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.
(۱۴) ابوزید قرشی،‌ محمد، جمهرة اشعار العرب‌، بیروت‌، دار صادر.
(۱۵) ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.
(۱۶) اصمعی‌، عبدالملک‌، الکنز اللغوی‌، به‌ کوشش‌ اگوست‌ هفنر، بیروت‌، ۱۹۰۳ م‌.
(۱۷) بحتری‌، ابوولید، الحماسة، به‌ کوشش‌ کمال‌ مصطفی‌، قاهره‌، ۱۹۲۹ م‌.
(۱۸) بغدادی، عبدالقادر بن عمر، خزانة الادب‌، بولاق‌، ۱۲۹۹ ق‌/ ۱۸۸۲ م‌.
(۱۹) بکری،‌ ابوعبید، سمط اللالی‌، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز میمنی‌، قاهره‌، ۱۳۵۴ ق‌/ ۱۹۳۶ م‌.
(۲۰) جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، به‌ کوشش‌ حسن‌ بن‌ السندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ ق‌/ ۱۹۳۲ م‌.
(۲۱) جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.
(۲۲) ذهبی،‌ محمد بن احمد، تاریخ‌ الاسلام‌، قاهره‌، ۱۳۶۷ ق‌.
(۲۳) سقا، مصطفی‌ و دیگران‌، شروح‌ سقط الزّند، قاهره‌، ۱۳۶۵ ق‌/ ۱۹۴۶ م‌.
(۲۴) سیوطی،‌ جلال‌الدین، الدر المنثور، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.
(۲۵) طبرسی،‌ فضل‌ بن حسن، مجمع‌ البیان‌، بیروت‌، دارمکتبة الحیاة.
(۲۶) طبری‌، تاریخ‌، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸ م‌.
(۲۷) طبری‌، تفسیر، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.
(۲۸) عباسی‌، عبدالرحیم‌، معاهد التنصیص‌، بولاق‌، ۱۲۷۴ ق‌/ ۱۸۵۸ م‌.
(۲۹) قالی‌ اسماعیل‌، الامالی‌، قاهره‌، ۱۳۷۳ ق‌/ ۱۹۵۴ م‌.
(۳۰) قرطبی،‌ محمد بن احمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، بیروت‌، ۱۹۶۵ م‌.
(۳۱) مفضّل‌، ضبّی‌ محمد، المفضلیات‌، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر و عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ ق‌/ ۱۹۶۴ م‌.
(۳۲) نیشابوری،‌ علی‌ بن احمد، اسباب‌ النزول‌، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌.
Blachere, R, Histoire de la litterature arabe, Paris, ۱۹۶۴. (۳۳)


۱. ابن‌ هشام‌، السیرة النبویة، ج۱، ص۶۰، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ السقا و دیگران‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.    
۲. ابن‌ درید، محمد بن حسن، الاشتقاق‌، ج۱، ص۴۴۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۷۸ ق/ ۱۹۵۸ م.    
۳. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۸۲، به کوشش ادوارد زاخائو و یولیوس‌ لپرت‌، لیدن‌، ۱۳۲۲ ق‌.    
۴. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۷، ص۱۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.    
۵. طبری‌، تاریخ‌، ج۲، ص۹۰، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸ م‌.    
۶. ابن‌ حجر عسقلانی،‌ احمد بن علی، الاصابة، ج۳، ص۳۴۴، قاهره‌، ۱۳۲۸ ق‌.    
۷. ابن‌ حجر عسقلانی،‌ احمد بن علی، الاصابة، ج۷، ص۲۷۸، قاهره‌، ۱۳۲۸ ق‌.    
۸. ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۴، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
۹. ابن‌ اثیر، اُسد الغابة، ج۵، ص۲۷۸، بیروت‌، ۱۲۸۶ ق‌.    
۱۰. ابن‌ اثیر، اُسد الغابة، ج۵، ص۲۷۸، بیروت‌، ۱۲۸۶ ق‌.    
۱۱. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۳.    
۱۲. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۱۳. عباسی‌، عبدالرحیم‌، معاهد التنصیص‌، ج۲، ص۲۵، بولاق‌، ۱۲۷۴ ق‌/ ۱۸۵۸ م‌.    
۱۴. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۱۵. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱، ص۵۹۸.    
۱۶. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۱۷. ابن‌ حزم،‌ علی‌ بن احمد، جمهرة انساب‌ العرب‌، ج۱، ص۳۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.    
۱۸. عباسی‌، عبدالرحیم‌، معاهد التنصیص‌، ج۲، ص۲۵، بولاق‌، ۱۲۷۴ ق‌/ ۱۸۵۸ م‌.    
۱۹. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱، ص۵۹۸.    
۲۰. ابن‌ حزم،‌ علی‌ بن احمد، جمهرة انساب‌ العرب‌، ج۱، ص۳۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.    
۲۱. ابن‌ اثیر، اُسد الغابة، ج۵، ص۲۷۸، بیروت‌، ۱۲۸۶ ق‌.    
۲۲. ابن‌ هشام‌، السیرة النبویة، ج۱، ص۲۸۳، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ السقا و دیگران‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.    
۲۳. ذهبی،‌ محمد بن احمد، تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص۱۶۴، قاهره‌، ۱۳۶۷ ق‌.    
۲۴. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۷، ص۱۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.    
۲۵. ابن‌ هشام‌، السیرة النبویة، ج۱، ص۳۰۲، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ السقا و دیگران‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.    
۲۶. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۸۳ به بعد، به کوشش ادوارد زاخائو و یولیوس‌ لپرت‌، لیدن‌، ۱۳۲۲ ق‌.    
۲۷. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج۴، ص۲۸۳، به کوشش ادوارد زاخائو و یولیوس‌ لپرت‌، لیدن‌، ۱۳۲۲ ق‌.    
۲۸. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۶.    
۲۹. ابن‌ هشام‌، السیرة النبویة، ج۱، ص۶۰، به‌ کوشش‌ مصطفی‌ السقا و دیگران‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌.    
۳۰. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۷، ص۱۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.    
۳۱. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۲، ص۱۷۵.    
۳۲. طبری‌، تاریخ‌، ج۲، ص۱۲۲ به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸ م‌.    
۳۳. ابن‌ سلام‌ جمهی،‌ محمد، طبقات‌ الشعراء، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷ به‌ کوشش‌ جوزف‌ هیل‌، لیدن‌، ۱۹۱۳ م‌.    
۳۴. ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۵-۴۵۶، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
۳۵. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۲، ص۱۱۲.    
۳۶. ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۶، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
۳۷. ابن‌ اثیر، اُسد الغابة، ج۵، ص۲۷۸، بیروت‌، ۱۲۸۶ ق‌.    
۳۸. طبری‌، تاریخ‌، ج۲، ص۳۵۹، به‌ کوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، بیروت‌، ۱۹۶۰- ۱۹۶۸ م‌.    
۳۹. ابن‌ حزم،‌ علی‌ بن احمد، جمهرة انساب‌ العرب‌، ج۱، ص۳۴۵، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.    
۴۰. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۳.    
۴۱. ابن‌ اثیر، اُسد الغابة، ج۵، ص۲۷۸، بیروت‌، ۱۲۸۶ ق‌.    
۴۲. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۶.    
۴۳. بغدادی، عبدالقادر بن عمر، خزانة الادب‌، ج۲، ص۵۳۳، بولاق‌، ۱۲۹۹ ق‌/ ۱۸۸۲ م‌.    
۴۴. نساء/سوره۴، آیه۱۹.    
۴۵. ابن‌ کثیر، تفسیر القرآن‌ الکریم‌، ج۲، ص۲۱۰، بیروت‌، ۱۴۰۰ ق‌/ ۱۹۸۰ م‌.    
۴۶. ابن‌ کثیر، تفسیر القرآن‌ الکریم‌،ج۲، ص۲۱۴، بیروت‌، ۱۴۰۰ ق‌/ ۱۹۸۰ م‌.    
۴۷. ابن‌ حجر عسقلانی،‌ احمد بن علی، الاصابة، ج۷، ص۲۷۹، قاهره‌، ۱۳۲۸ ق‌.    
۴۸. سقا، مصطفی‌ و دیگران‌، شروح‌ سقط الزّند، ج۲، ص۷۵۷، قاهره‌، ۱۳۶۵ ق‌/ ۱۹۴۶ م‌.
۴۹. قرطبی،‌ محمد بن احمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۵، ص۱۰۳-۱۰۴، بیروت‌، ۱۹۶۵ م‌.    
۵۰. نساء/سوره۴، آیه۲۲.    
۵۱. طبری‌، تفسیر، ج۸، ص۱۰۶، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.    
۵۲. ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۴، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
۵۳. نیشابوری،‌ علی‌ بن احمد، اسباب‌ النزول‌، ج۱، ص۹۷- ۹۸، بیروت‌، دارالکتب‌ العلمیه‌.
۵۴. طبرسی،‌ فضل‌ بن حسن، مجمع‌ البیان‌، ج۳، ص۴۶، بیروت‌، دارمکتبة الحیاة.    
۵۵. قرطبی،‌ محمد بن احمد، الجامع‌ لاحکام‌ القرآن‌، ج۵، ص۱۰۳-۱۰۴، بیروت‌، ۱۹۶۵ م‌.    
۵۶. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۶.    
۵۷. ابن‌ حجر عسقلانی،‌ احمد بن علی، الاصابة، ج۴، ص۱۶۲، قاهره‌، ۱۳۲۸ ق‌.    
۵۸. سیوطی،‌ جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۴، ص۴۶۹، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.
۵۹. طبری‌، تفسیر، ج۸، ص۱۳۳، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.    
۶۰. سیوطی،‌ جلال‌الدین، الدر المنثور، ج۴، ص۴۶۸، بیروت‌، ۱۴۰۳ ق‌/ ۱۹۸۳ م‌.    
۶۱. Blachere, R. , Histoire de la litterature arabe, V۲, P۳۱۲.
۶۲. ابوزید قرشی،‌ محمد، جمهرة اشعار العرب‌، بیروت‌، دار صادر.
۶۳. مفضّل‌، ضبّی‌ محمد، المفضلیات‌، ج۱، ص۲۸۳-۲۸۴ به‌ بعد، به‌ کوشش‌ احمد محمد شاکر و عبدالسلام‌ محمد هارون‌، قاهره‌، ۱۳۸۳ ق‌/ ۱۹۶۴ م‌.    
۶۴. اصمعی‌، عبدالملک‌، الکنز اللغوی‌، ج۱، ص‌ ۱۷۷، به‌ کوشش‌ اگوست‌ هفنر، بیروت‌، ۱۹۰۳ م‌.
۶۵. ابوزید قرشی،‌ محمد، جمهرة اشعار العرب‌، ج۱، ص۵۲۲، بیروت‌، دار صادر.    
۶۶. ابن‌ سلام‌ جمهی،‌ محمد، طبقات‌ الشعراء، ج۱، ص‌ ۵۶، به‌ کوشش‌ جوزف‌ هیل‌، لیدن‌، ۱۹۱۳ م‌.
۶۷. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۷، ص۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.    
۶۸. بحتری‌، ابوولید، الحماسة، ج۱، ص‌۴۰، به‌ کوشش‌ کمال‌ مصطفی‌، قاهره‌، ۱۹۲۹ م‌.
۶۹. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۵، ص۱۶۰-۱۶۱، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۷۰. قالی‌ اسماعیل‌، الامالی‌، ج۲، ص۲۱۲، قاهره‌، ۱۳۷۳ ق‌/ ۱۹۵۴ م‌.
۷۱. بکری،‌ ابوعبید، سمط اللالی‌، ج۱، ص۲۶۹، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز میمنی‌، قاهره‌، ۱۳۵۴ ق‌/ ۱۹۳۶ م‌.
۷۲. بکری،‌ ابوعبید، سمط اللالی‌، ج۲، ص۳۸۷، به‌ کوشش‌ عبدالعزیز میمنی‌، قاهره‌، ۱۳۵۴ ق‌/ ۱۹۳۶ م‌.
۷۳. ابن‌ اسحاق‌، محمد، ج۱، ص۳۸، سیرة النبی‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.
۷۴. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۷، ص۱۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.    
۷۵. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۱، ص۱۷۵.
۷۶. ابن‌ اسحاق‌، محمد، ج۱، ص۳۸، سیرة النبی‌، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.
۷۷. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۴- ۱۵۵.
۷۸. ابن‌ اسحاق‌، محمد، سیرة النبی‌، ج۱، ص ۳۹، به‌ کوشش‌ محمد محیی‌الدین‌ عبدالحمید، قاهره‌، مکتبة محمد علی‌ صبیح‌ و اولاده.
۷۹. جاحظ، عمرو بن بحر، الحیوان‌، ج۷، ص۱۱۸، به‌ کوشش‌ عبدالسلام‌ محمد هارون‌، بیروت‌، ۱۳۸۸ ق‌/ ۱۹۶۹ م‌.    
۸۰. ذهبی،‌ محمد بن احمد، تاریخ‌ الاسلام‌، ج۱، ص۹۵، قاهره‌، ۱۳۶۷ ق‌.
۸۱. ابن‌ بدران،‌ عبدالقادر بن مصطفی، تهذیب‌ تاریخ‌ ابن‌ عساکر، ج۶، ص۴۵۴، دمشق‌، ۱۳۴۹ ق‌/ ۱۹۳۰ م‌.
۸۲. ابن‌ کثیر، البدایة، ج۳، ص۱۵۶.
۸۳. ابن سعد، محمد، الطبقات الکبیر، ج۴، ص۲۸۳، به کوشش ادوارد زاخائو و یولیوس‌ لپرت‌، لیدن‌، ۱۳۲۲ ق‌.    
۸۴. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰-۸۸، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۸۵. ابن‌ اثیر، الکامل‌، ج۱، ص۶۶۵-۶۶۶.
۸۶. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰-۸۸، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۸۷. جاحظ، عمرو بن بحر، البیان‌ و التبیین‌، ج۳، ص۱۶-۱۷، به‌ کوشش‌ حسن‌ بن‌ السندوبی‌، قاهره‌، ۱۳۵۱ ق‌/ ۱۹۳۲ م‌.
۸۸. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۲، ص۱۶۵، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.
۸۹. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰-۸۸، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    
۹۰. ابن‌ ابی‌ عون، ابراهیم بن محمد‌، التشبیهات‌، ج۱، ص‌ ۵، به‌ کوشش‌ محمد عبدالمعیدخان‌، لندن‌، ۱۳۶۹ ق‌/ ۱۹۵۰ م‌.
۹۱. ابوالفرج‌ اصفهانی،‌ علی‌ بن حسین، الاغانی‌، ج۱۷، ص۸۰-۸۸، بولاق‌، ۱۲۸۵ ق‌/ ۱۸۶۸ م‌.    



مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی برگرفته از مقاله «ابن اسلت»، شماره۲۳.    






جعبه ابزار