ابطال الزمان‌الموهوم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْطال‌ُ الزَّمان‌ِ الْمَوْهوم،
رساله فلسفی -
کلامی به
عربی، در ردّ اشکالات
آقا جمال خوانساری بر ادلّه
میرداماد در ابطال
موهومیت زمان،
تصنیف ملا محمداسماعیل بن حسین بن محمدرضا بن علاءالدین محمد مازندرانی اصفهانی، مشهور به
ملا اسماعیل خواجویی (د ۱۱۷۳ق/۱۷۶۰م)
(یا ۱۱۷۷ق/۱۷۶۳م).
آشتیانی ملا اسماعیل متوفای ۱۱۷۷ق را غیر از ملا اسماعیل صاحب رساله ابطال الزمان الموهوم دانسته است.
مؤلف، رساله خود را با طرح مسأله
زمان موهوم به صورت «قال السیّد السّند» (آن‌چه
میرداماد گفته است)، و «قال الفاضل المحقّق»
آغاز کرده، و در هر مورد پس از ذکر دلایل میرداماد که غالباً از
قبسات او نقل شده، و پس از ذکر ایرادات
خوانساری به نقل از حواشی او بر حاشیه خفری بر
شرح تجرید قوشچی، به بیان نظر خود پرداخته است.
چون اساس رساله بر دفاع از نظرات میرداماد نهاده شده، مؤلّف به توضیح
حدوث دهری و
زمانی پرداخته و درباره
حدوث ذاتی و اختلاف متفکران در آن باره نیز سخن رانده است، چنان‌که می‌توان گفت جنبه
کلامی رساله مورد بحث را قوّت بخشیده است و حتّی به اقتضای طبیعت بحث، به ذکر و تفسیر برخی
احادیث نیز توجه کرده (برای مثال به این منبع رجوع کنید
) و از این رو به این رساله جنبه نقلی تؤم با تأویلات عقلی هم داده است.
وی در پایان رساله به خطابیات متوسل شده و اعتقاد به
حدوث عالم را ملازم اعتقاد به
خدا و
رسول او دانسته است.
وی سپس دیدگاه‌های مذهبی را به عنوان دلایل و مستند اثبات مدّعای خود بیان داشته و به بحث در این‌که کدام یک از انواع حدوث با
اصول دین و
مذهب انطباق دارد پرداخته است.
شاید از همین روست که این رساله از دیرباز محل توجه بوده است، چنان‌که در بسیاری از کتابخانه‌های
ایران، نسخه‌هایی از آن هست.
ظاهراً کهن‌ترین نسخه رساله در مجموعه اهدایی مشکوة به کتابخانه مرکزی است که در ۱۱۹۷ق/۱۷۸۳م یعنی ۲۴ سال پس از درگذشت مؤلّف نوشته شده است.
رساله ابطال الزمان الموهوم، نخستین بار در منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران به چاپ رسیده است.
عنوان این رساله در نسخه‌ای، الحدوث الدّهری آمده است.
(۱) آشتیانی، جلال‌الدین، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، مشهد، ۱۳۵۸ش.
(۲) آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة.
(۳) استادی، رضا، صدوشصت نسخه از یک کتابخانه شخصی، قم، ۱۳۵۴ش.
(۴) خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، بیروت، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
(۵) قزوینی، شیخ عبدالنّبی، تتمیم امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۷ق.
(۵) مشکوة، خطی.
سید جعفر سجادی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابطال الزمان الموهوم».
