ابراهیم بن موسی علوی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
اِبْراهیمِ‌بْنِ موسی عَلَوی،
فرزند امام موسی بن جعفر (علیهما السلام)، معروف به جزّار و ملقب به مرتضی (د ۲۱۰ق/۸۲۵م)، یکی از ائمۀ
زیدیه که یک چند بر
یمن و
مکه فرمان راند.
اشتهار وی به جزّار از آن روست که در حمله به یمن بسیاری از مردم آن‌جا را کشت یا
اسیر کرد.
یعقوبی ،
ابن بابویه،
مفید،
ابن شهر آشوب و دیگران از ابراهیم نامی در میان فرزندان
امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) نام برده‌اند، اما برخی نوشته‌اند که امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) دارای ۲
فرزند به نام ابراهیم بوده است: ابراهیم اکبر که در یمن به
حکومت رسید.
و ابراهیم اصغر که ملقب به مرتضی بود.
دربارۀ زندگی ابراهیم‌بن موسی این نکته درخور یادآوری است که او یک‌بار در مخالفت
عباسیان و یک‌بار به عنوان نمایندۀ ایشان بریمن فرمان راند، از ابراهیم فرزندی باقی نماند،
ولی
خواندمیر نوشته است که وی را دو پسر به نام‌های موسی و جعفر بوده است.
ابراهیم را مردی کریم، دلیر و بخشنده معرفی کرده‌اند.
ابن زهره وی را محدّثی دانسته که از پدران خود
روایت کرده است.
مجلسی وی را از راویان ممدوح به‌شمار آورده است.
ابن خلکان به نقل از جهشیاری بیتی از اشعار ابراهیم را برای تسلی
فضل بن سهل وزیر دولت عباسیان در
مرگ فرزندش آورده است و می‌نویسد که پدر پس از شنیدن این
شعر آرام گرفت.
در سال ۱۹۸ق/۸۱۴م
محمد بن ابراهیم علوی معروف به
ابن طباطبا (د ۱۹۹ق) به یاری
سرّی بن منصور شیبانی معروف به
ابوالسرایا (د ۲۰۰ق) در
کوفه قیام کرد
و اکثر علویان و طالبیان با وی
بیعت کردند. ابراهیم ابن موسی نیز با او بیعت کرد
اما دیری نپایید که ابن طباطبا چشم از
جهان فروبست و ابوالسرایا با
محمد بن محمد بن زید (د ۲۰۰ق)
یا
محمد بن زید بیعت کرد و هریک از یاران، مأمور گرفتن شهری شدند، ابراهیم نیز به محمد پیوست و مأمور گرفتن
یمن شد.
بعضی نوشته‌اند که وی از جانب ابوالسرایا به حکومت یمن برگزیده شد.
ابراهیم در جریان قیام ابن طباطبا و پس از او محمدبن محمد بن زید و ابوالسرایا، در مکه به سر می‌برد. هنگامی که از
قیام آنان و انتصاب خویش به حکومت یمن آگاه شد با جمعی از یاران و خاندان و سپاهیان خود به سوی این
سرزمین شتافت.
در آن زمان
اسحاق بن
موسی بن
عیسی بن ماهان از جانب
مأمون عباسی (د ۱۹۸ق/۸۱۴م) بر یمن حکومت می‌کرد. چون وی از نزدیک شدن ابراهیم و یارانش به
شهر صنعا باخبر شد، همراه نزدیکان و یاران خود از یمن بیرون آمد و به
مکه رفت.
ابن کثیر از جنگ‌های بسیار ابراهیم در یمن خبر داده،
ولی نگفته است که این جنگها با چه کسی و در کجا و چگونه بوده است. ابراهیم در ۲۰۰ق پس از استقرار در یمن به گفتۀ
طبری مردی از فرزندان
عقیل بن ابی‌طالب را به عنوان
امیر الحاج همراه سپاهیان بسیار به مکه فرستاد. طبری داستانی از مقابلۀ این مرد با
معتصم برادر مأمون آورده است.
در این‌که چگونه ابراهیم بن موسی (ع) از حکومت یمن کنار گذاشته شد سخنان مختلفی گفته‌اند.
یعقوبی نوشته است که
حسن بن سهل که از جانب مأمون
حکومت عراق یافته بود، پس از ورود به
مدائن،
حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان را به حکومت یمن گماشت. ابراهیم در
جنگ از او شکست خورد و روانۀ مکه شد.
ابن خلدون نوشته است که مأمون لشکریان خود را به یمن فرستاد. سپاهیان وی نواحی گوناگون یمن را تسخیر کردند و جمع بسیاری از بزرگان یمن را با خود نزد مأمون بردند. در میان آنان،
محمد زیاد بن عبدالله بن ابی‌سفیان بود که مأمون وی را به حکومت یمن برگماشت و به وی فرمان داد تا با علویان بجنگد و یمن را بگشاید.
قلقشندی نام کسی را که مأمون برای سرکوبی ابراهیم به یمن فرستاد، محمد بن ابراهیم بن عبیداللـه بن زیاد بن ابیه نوشته است. وی بنیان‌گذار
دولت بنی‌زیاد در یمن بود.
بعضی نوشته‌اند که احمد بن یزید بن عبدالرحمن قشیبی
شاعر یمنی که مخالف ابراهیم بن موسی بود، در هنگام هجوم ابراهیم به یمن
اسیر شد. وی بعداً گریخت و با اشعار شورانگیز خود مردم یمن را بر ابراهیم شوراند و آنان به سرکردگی
عبدالله بن محمد بن ماهان (در ۲۰۱ق/۸۱۶م) قیام کردند و ابراهیم را از یمن بیرون راندند
ابراهیم بن موسی پس از خروج یا فرار از یمن به مکه رفت. در آن زمان یزیدبن محمد بن حنظلۀ مخزومی که به نیابت از حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان
یا به نمایندگی از عیسی بن یزید جلودی
بر مکه فرمان می‌راند، برای مقابله با ابراهیم از مکه بیرون آمد، اما شکست خورد و به
قتل رسید و ابراهیم وارد مکه شد.
حمدویه بن علی بن عیسی بن ماهان پس از استقرار در یمن به دلایلی به فرمان
مأمون از مقام خود برکنار گردید و مأمون بار دیگر ابراهیم بن موسی (علیه السلام) را به حکومت
یمن منصوب کرد و به جلودی فرمان داد که برای مقابله با
حمدویه بن علی که از فرمان مأمون سرپیچی کرده بود، همراه ابراهیم به یمن برود.
جلودی همراه ابراهم نرفت و ابراهیم خود با یارانش به یمن شتافت. در ابتدا ابراهیم بر فرزند حمدویه چیره شد و بسیاری از سپاهیان وی را کشت و به سوی شهر صنعا پیش رفت. حمدویه خود برای مقابله با ابراهیم از
صنعا خارج شد و جنگ سختی میان آنان درگرفت که به شکست ابراهیم انجامید و بار دیگر ابراهیم به مکه گریخت.
در ۲۰۲ق مأمون وی را به
حکومت مکه گمارد
و
امیر الحاج کرد.
ابراهیم در مراسم
حج آن سال مردم را به
ولایتعهدی برادر خود
علی بن موسی (علیهم السلام) فرا خواند.
عیسی بن یزید جلودی که پس از ابراهیم بن موسی از جانب مأمون به حکومت یمن منصوب شده بود، نخست به مکه آمد و ابراهیم‌بن موسی را به
بغداد فرستاد و به جای وی
عبیدالله بن حسن علوی را به حکومت مکه گمارد.
برخی نوشته‌اند که ابراهیم و علویان متفرق شده بودند. از این روی به بغداد رفت و امان خواست و مأمون وی را امان داد، یا به قولی علی بن موسی‌الرضا (علیهم السلام) نزد مأمون از وی
شفاعت کرد.
ابراهیم تا ۲۱۰ق/۸۲۵م در بغداد ماند تا او را مسموم کردند.
(۱) ابن اثیر، الکامل، بیروت، ۱۹۶۵.
(۲) ابن بابویه، محمدبن علی، عیون اخبار الرضا، ترجمۀ محمدتقی اصفهانی، تهران، علمیّۀ اسلامیّه.
(۳) ابن خلدون، العبر.
(۴) ابن زهره، تاج‌الدین ابن محمد، غایة الاختصار، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۲ق.
(۵) ابن شهر آشوب، محمدبن علی، مناقب آل ابی‌طالب، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، ۱۳۷۹ق.
(۶) ابن عنبه، احمد بن علی، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل الطالقانی، قم، ۱۳۶۲ش.
(۷) ابن عنبه، احمد بن علی، الفصول الفخریّه، به کوشش جلال‌الدین محدّث ارموی، تهران، ۱۳۴۶ش.
(۸) ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۹۳۲م.
(۹) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمددبیر سیاقی، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۱۰) شامی، احمد محمد، قصة الادب فی الیمن، بیروت، ۱۹۶۸م.
(۱۱) شامی، فضیله عبدالامیر، تاریخ الفرقة الزیدیه، نجف، ۱۹۷۴م.
(۱۲) طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، بیروت، ۱۹۷۹م.
(۱۳) طبری، محمد بن جریر، تاریخ، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۶ق.
(۱۴) فاکهی، محمد بن اسحاق، المنتقی، لایپزیک، ۱۸۵۹م.
(۱۵) قلقشندی، احمد بن عبداللـه،
مآثر الانافة فی معالم الخلافه، به کوشش عبدالستّار احمد فراج، کویت، ۱۹۶۴م.
(۱۶) مجلسی، محمدباقر، وجیزه، تهران، ۱۳۱۱ق.
(۱۷) مفید، محمدبن محمد، الارشاد، ترجمۀ محمدباقر ساعدی، تهران، ۱۳۵۱ش.
(۱۸) یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، بیروت، ۱۹۶۰م.
(۱۹)ابن خلکان، وفیات الاعیان، به کوشش محمد محیی‌الدین، عبدالحمید، قاهره، ۱۹۴۸م.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابراهیم بن موسی علوی»، ج۲، ص۶۶۳.
