ابداع (ادبیات فارسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابداع یکی از اصطلاحات ادبی بوده که در لغت به معنی «نوآوردن، طرز نو نهادن، ایجاد و آفرینش» می‌باشد. ادبا برای این اصطلاح برداشت‌های متفاوتی ارائه کرده‌اند، که در این مقاله به آن می‌پردازیم.
در لغت به معنی «نوآوردن، طرز نو نهادن، ایجاد و آفرینش» و در اصطلاح
علم بدیع، آفریدن معنی و مضمون تازه و انتظامِ آن در رشتۀ الفاظی نیکو، چنان‌که از تکلّف به دور ماند، به شرط آن‌که دیگری مانند آن معنی و مضمون را در سخن خود نیاورده باشد. مانند:
وادی پیموده را از سرگرفتن مشکل است •••• چون زلیخا عشق می‌ترسم جوان سازد مرا (صائب)
مطابق این تعریف،
ابداع از صناعات معنوی
بدیع است.
۱)
رشید وطواط مؤلّف «
حدائق السّحر فی دقائق الشّعر»
ابداع را از جملۀ صنایع
بدیعی نمی‌داند و می‌گوید: سخن عقلا و فضلا در
نظم و
نثر چنین می‌یابد و هر چه بر این گونه نباشد، سخنِ عوام بوَد.
۲) برخی دیگر
ابداع را آوردن چندین صنعت
بدیعی در یک عبارت می‌دانند. طبق این تعریف،
ابداع هم صنایع لفظی و هم صنایع معنوی را در برمی‌گیرد، مانند:
ندانم از سر و پایت کدام خوب‌تر است •••• چه جای فرق که زیبا زفرق تا قدمی (سعدی)
که صنعت‌های تجاهل عارف،
تضاد، مراعات نظیر، و جناس تامّ در این بیت جمع شده است.
در ادبیات عرب بهترین مثال
ابداع آیۀ زیر است:
«وَقِیلَ یا اَرْضُ ابْلَعِی مَاءکِ وَ یا سَمَاء اَقْلِعِی وَ غِیضَ الْمَاء وَ قُضِی الاَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِی وَ قِیلَ بُعْداً لِّلْقَوْمِ الظَّالِمِینَ» (هود/۲۳)
«و گفته شد: ای
زمین، آبت را فرو بر! و‌ای آسمان، خودداری کن! و آب فرو نشست و کار پایان یافت و (کشتی) بر (دامنه کوه)
جودی، پهلو گرفت و (در این هنگام، ) گفته شد: دور باد قوم ستمگر (از
سعادت و نجات و
رحمت خدا!)»
از این آیه شریفه بعضی ادیبان، بیست وسه صنعت و بعضی همۀ صنایع
بدیعی را از آن استخراج کرده‌اند.
۳) برخی در تعریف
ابداع طریقِ سومی در پیش گرفته، و آورده‌اند که
ابداع آن است که مادِح به گونه‌ای از ممدوح یاد کند که اسمِ ممدوح از آنجا حاصل شود، مانند این شعر
عنصری در مدح
سلطان محمود:
تو آن شاهی که اندر شرق و در غرب ••••
جهود و
گبر و
ترسا و
مسلمانهمی گویند در تسبیح و تهلیل •••• الهی عاقبت محمود گردان
امّا آن‌چه ایشان آورده‌اند ظاهراً صنعتی مستقلّ نیست، بلکه آن را می‌توان جزو صنعت
ایهام به شمار آورد.
این صنعت
بدیعی (
ابداع) را اِختراع، حُسنِ اختراع، و سلامةُ الاختراع نیز خوانده‌اند، و سخنی را که به آن آراسته شده باشد
بدیع و مُخْتَرع می‌گویند.
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ابداع»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۷/۰۳.
