أمراء الکوفة و حکامها (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب امراء الکوفه و حکامها تالیف
محمد علی آل خلیفه ، نویسنده
شیعه به
زبان عربی است. در این اثر والیان و حکام
کوفه در از
زمان خلفای راشدین تا پایان
عصر عباسی گردآوری شده است.
در ابتدای کتاب مقدمه‌ای مختصر، اما پر مغزی به قلم نویسنده معروف، باقر شریف القرشی دیده می‌شود. پس از آن مقدمه نویسنده آمده است که به منزله دائرة المعارفی از اطلاعات اجمالی و مفیدی از جنبه‌های دیگر شهر کوفه است. متن اثر در سه فصل تنظیم شده است که به ترتیب عبارت است از: ۱. عصر خلفای راشدین ۲. عصر
اموی ۳. عصر عباسی . در هر یک از فصول، امیران آن عصر به ترتیب زمانی ذکر شده است. شیوه نگارشی نویسنده بدین گونه است که ابتدا نسب آن امیر به طور کامل ذکر می‌کند و سپس اطلاعات منابع مختلف را درباره او می‌آورد. مطالب که در رابطه با هر امیر آورده شده لزوما به معنای شرح مدت خلافت او نیست و مطالبی دیگری از سوابق و خدمات و ویژگی‌های شخصیتی او نیز ذکر شده است.
در این مقدمه به اهمیت
کوفه به عنوان مرکز مهمی در عالم
اسلام پرداخته شده است. این
شهر تاثیر ویژه‌ای در ایجاد برخی وقایع سیاسی داشته است؛ از جمله مصیبت بارترین آنها بالا رفتن
قرآن‌ها در
صفین بود که لشکر
عراق در حال اشراف بر فتح، دچار فتنه گردید و
حکومت اموی به رهبری
معاویه ، اولین دشمن فکر اسلامی، سیطره یافت. به جهت اهمیت کوفه،
امام علی علیه‌السّلام پس از واقعه
جمل آن را به عنوان
پایتخت برگزید و به یک مرکز نظامی و فقهی مهم تبدیل گردید. مورخین نقل کرده‌اند که نهصد نفر از
امام صادق علیه‌السّلام
حدیث اخذ می‌کردند. جلسات ایشان در بیت معروف بزرگی در کوفه بوده است.
کوفه در نتیجه مرکزیت سیاسی مرکزیت علمی و ادبی پیدا کرد و علما، نحویون، لغتشناسان و شعرای بزرگی در این شهر ظاهر شدند که در این مقدمه در بخش‌های مجزا به اسامی برخی از آنها اشاره شده است. مطالبی درباره
خط کوفه و نیز کلام امام علی علیه‌السّلام و جهانگردانی؛ همچون
ابن جبیر و
ابن بطوطه از دیگر مطالب مختصر و مفید در این نوشتار می‌باشد.
در طول زمامداری
خلفای راشدین ۲۵ امارت کوفه را به عهده داشتند. البته این مطلب با این توجه است که بعضی از این افراد؛ مانند:
سعد بن ابی وقاص و
ابوموسی اشعری در این مدت دو بار به امارت گماشته شدند. اولین امیر این
شهر سعد بن ابی وقاص بوده است. او از
اصحاب نامدار پیامبر اسلام به شمار می‌رود. از سوی
عمر بن خطاب برای فتح
عراق اعزام شد و در نبرد
قادسیه این منطقه را از سیطره
حکومت ساسانی خارج کرد. مهم‌ترین نقطه ضعف سعد «
حب ثروت و
خلافت » بوده است. این
حب خلافت به گونه‌ای بوده که وی را به رقابت شدید برای به دست گرفتن خلافت واداشت و در این زمینه بیشترین اصطکاک را با امیرمؤمنان علیه‌السّلام داشته که مهم‌ترین آن در عدم
بیعت و همکاری با امام و قرار گرفتن در صف مقدم «قاعدین» جلوه نمود. اکثر قریب به اتفاق مورخان و محدثان
شیعه و
سنی به عدم بیعت او اذعان نموده‌اند. روایت پایانی حاکی از همین مطلب است. پس از مرگش در سال ۵۵ ق
طلا و
نقره فراوانی از او به جای ماند. پس از سعد،
محمد بن مسلمه حارثی به حکومت منصوب شد. او نیز با این که در زمان پیامبر خدماتی داشت؛ اما در زمان امام علی علیه‌السّلام جزء قاعدین بود. بعضی از والیان کوفه برای مدت کوتاهی به این سمت منصوب می‌شدند؛ به عنوان نمونه
زیاد بن حنظله در
سال ۲۱ هجری پس از مدت کوتاهی به درخواست خودش عزل گردید. جانشین او
عمار بن یاسر نیز پس از اندک زمانی در سال ۲۲ هجری ولایت را به
ابوموسی اشعری واگذار نمود. امام علی علیه‌السّلام در ۱۲
رجب سال ۳۶ هجری پس از بازگشت از
بصره به کوفه وارد شد و مرکز خلافت را به آنجا منتقل نمود. او در حالی که امیرالمؤمنین و
خلیفه بود، امیر کوفه نیز گردید. نویسنده از نوشتن درباره این شخصیت عظیم احساس عجز می‌کند و چنین می‌نگارد: «نمی دانم درباره امام علی بن ابی طالب چه بنویسم؟ من ناتوان و عاجزم و در برابر این شخصیت عظیم قدر و اندازه ندارم؛ کسی که درباره او هزاران کتاب نوشته شد... گزاف نمی‌گویم، اگر بگویم که هیچ کتابخانه‌ای در عالم وجود ندارد، مگر اینکه درباره وی کتابی در آنجا وجود دارد». در ادامه قطره‌ای از فضایل و
مناقب این امام همام ذکر شده است.
امام حسن علیه‌السّلام پس از
شهادت پدر شش یا هفت ماه حاکمیت در کوفه را به عهده داشت. به
اعتقاد نویسنده، مهم‌ترین حادثه زندگی آن بزرگوار
صلح با معاویه بوده است که در این نوشتار شرح شده است. آن حضرت نیز در سنه ۴۹ هجری با زهر مسموم گردید و معاویه با شنیدن این حادثه بسیار شادمان شد و به
سجده افتاد. تعدادی از والیان کوفه در مدتی که والی به جهت امری از شهر خارج می‌شد، نائب وی بودند و پس از بازگشت او از آن منصب کنار می‌رفتند. یکی از این حاکمان موقت،
مغیرة بن نوفل بود که در
سال ۴۰ هجری که امام حسن علیه‌السّلام به جهت آماده نمودن
سپاه برای جنگ
صفین به
نخیله رفت، جانشین آن حضرت گردید.
فهرست امیران در عصر اموی بالغ بر ۱۰۳ شماره است که به ترتیب زمانی ذکر شده است.معاویه بن
ابی سفیان اولین امیر کوفه بود که پس از صلح با امام حسن علیه‌السّلام تا انتقال مرکز حکومت به
شام در سال بعد بر این شهر حکومت کرد. از کسانی که معاویه به امیری کوفه منصوب کرد،
زیاد بن ابیه بود. او در سال ۴۹ هجری علاوه بر این شهر حکومت
بصره را نیز به عهده گرفت و اولین کسی بود که دو امارت در او جمع شد. اگر چه درباره سرگذشت او به تفصیل سخن رفته است؛ اما عجیب این است که با وجود نگارش کتاب به قلم نویسنده شیعی از تاثیرگذاری او در ایجاد حادثه
کربلا مطلبی ذکر نشده است.
عدالملک بن مروان دیگر امیر کوفه بود که در سال ۷۲ هجری به آنجا وارد شد.
حجاج بن یوسف ثقفی به او نوشت که اگر دوست داری در این ملک بمانی
علی بن حسین را به قتل برسان. او جاسوس‌هایی را بر
امام گماشته بود و آنها تمامی رفتارهای شخصی و اجتماعی امام و حتی
عبادات او را گزارش می‌کردند.
ابن خلکان نقل کرده است که عبدالملک به حجاج گفت که هر کس به عیوب خودش آگاه است و در آن درخواست کرد که عیب‌های خودش را بازگو کند و چیزی از آن را مخفی نکند. او گفت: «من لجوج و کینه‌ای هستم». عبدالملک گفت: «بنابراین بین تو و
ابلیس نسبتی هست». حجاج گفت: «شیطان اگر مرا ببیند تسلیم من می‌شود». برخی از امرایی که پیش از آن شرح حال آنها آمده است و نویسنده مطلب جدیدی درباره آنها نداشته است، تنها به ذکر سال خلافت آنها اکتفا شده است و در پاورقی به نوشته پیشین ارجاع داده شده است.
عبیدالله بن عباس کندی از آن جمله است. آخرین امیر کوفه
ابومسلمه خلال همدانی بوده است. او از مشهورترین دعوت کنندگان به شعار الرضا من آل محمد در عراق است. او و
ابومسلم خراسانی از ارکان تاسیسی
دولت عباسی بودند. نویسنده در پانوشت تذکر داده است که اگر چه او از مؤسسین دولت عباسی است ؛ اما پیش از
بیعت با
ابوالعباس سفاح زمام امور را در کوفه به عهده داشته است و لذا ضمن امرای کوفه در عصر اموی آورده‌ایم.
در ابتدای فهرست امرای عصر عباسی ابوالعباس سفاح دیده می‌شود که در سال ۱۳۲ هجری برای کمتر از یک ماه امیر کوفه بود. در همین سال دو تن دیگر به نام‌های
داود بن علی و
عیسی بن موسی نیز به امارت کوفه منصوب شدند. سفاح در ابتدای حکومتش
اباسلمه خلال را به
وزارت خود برگزید. او که اولین وزیر در دولت عباسی است، اولین وزیر در
اسلام نیز محسوب می‌شود، چرا که منصب وزارت پیش از آن حاجب نامیده می‌شد. در این بخش نیز برخی از افراد در مقاطع مختلف زمانی امیر کوفه شده‌اند. از جمله این افراد عیسی بن موسی و داود بن علی هستند که نویسنده در انتصابات دوم و سوم نسب آنها را ذکر نکرده و در پانوشت به قبل ارجاع داده است؛ اما در برخی موارد؛ مانند مورد ۹۱ هیچ گونه اشاره‌ای به یکی بودن این فرد با امیر اولین سال تاسیس حکومت عباسی (۱۳۲ ق) نشده است و البته با فاصله زمانی که بین این دو وجود دارد، تذکر این مطلب لازم به نظر می‌رسد. آنچه در منابع درباره امرای کوفه ذکر شده متفاوت است. شرح حال برخی از افراد به تفصیل آمده و برخی نیز تنها به نام و نسبشان اشاره شده است. فردی مانند المبرقع در شماره ۹۹ نیز در پرده‌ای از ابهام مانده است و حتی نسب او نیز مشخص نیست. او خود را علوی معرفی و در کوفه قیام کرده است. اگر فرض را بر قیام او در برابر امیر کوفه بگذاریم، نویسنده نمی‌بایست او را در فهرست امرای کوفه ذکر می‌کرد؛ اما اگر توانسته است برای مدت هر چند کوتاهی حکومت بر این شهر را به دست بگیرد، ذکر آن در این فهرست بدون اشکال است. آخرین امیر کوفه در عهد عباسی عمادالدین، یکی از رهبران ترک لشکر عباسی است که در سال ۶۰۸ هجری ولایت کوفه را به عهده گرفت و البته از او نیز همانند بسیاری دیگر از امیران اطلاعات چندانی در منابع در اختیار نویسنده نیامده است.
در پانوشت صفحات، آدرس مطالب، توضیح
لغات ،
اصطلاحات و
اعلام به طور کامل آمده است. مصادر و فهرست مطالب فصول به تفکیک هر فصل در انتهای کتاب ذکر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
