أمثال العرب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب امثال العرب نوشته
مفضل ضبی ، بن محمد بن
یعلی بن
عامر بن سالم به
زبان عربی و در موضوع
امثال و حکم است.
مفضل ضبی، بن محمد بن
یعلی بن
عامر بن سالم ؛
راوی ،
ادیب ،
نحوی و
لغوی ، از دانشمندان بزرگ
کوفه آگاه به
اشعار عرب و نیز ایام العرب بود. او را موثق‌ترین فرد در روایت شعر از کوفیان دانسته‌اند. مفضل در سال ۱۴۵ ق در قیامی که توسط
ابراهیم بن عبدالله بن حسن ، یکی از علویان، بر ضد
خلیفه منصور عباسی صورت گرفت شرکت داشت. بعد از وفات ابراهیم و شکست
قیام ، توسط منصور به
زندان افتاد اما خلیفه از جرم او درگذشت و از او پیمان گرفت که به تربیت فرزند خلیفه، یعنی
مهدی عباسی بپردازد. مهدی عباسی که به
خلافت رسید، مفضل گزیده‌ای از قصائد عربی قدیمی را برای وی فراهم آورد که بعدا به اسم «
مفضلیات » مشهور شد. مفضل اهتمامی ویژه به ایام العرب و
علم انساب و به خصوص شعر عربی داشت. از جمله شاگردان وی می‌توان از کسانی چون
ربیبه ابن اعرابی ،
ابو عمر شیبانی - که از علماء کوفه بودند- و نیز از
ابو زید انصاری و
خلف احمر ، نام برد.
تاریخ دقیق
ولادت و
وفات او معلوم نیست ولی احتمالا وفات او در حدود سال ۱۷۰ هجری قمری بوده است. برخی از آثاری که از وی به جای مانده است عبارتند از:
المفضلیات ، کتاب الامثال،
کتاب العروض ،
کتاب معانی الشعر ،
کتاب الالفاظ .
«مثل‌ها» در هر ملتی آئینه‌ای است که
عادات ،
تقلیدها و
عقاید و نیز نحوه رفتار و سلوک
افراد و
جوامع را به خوبی منعکس می‌کند. حکیمان، اندیشمندان و ادیبان از «مثل» برای بیان و تفهیم مقاصد خویش به خوبی بهره می‌برند. عرب در زمینه امثال پیشتاز است.
امثال در واقع
حکمت عرب است و حکمت از طریق تجربه حاصل می‌شود، بنابراین مجموعه‌های امثال العرب را می‌توان نتیجه تجارب عربها در طول زندگی قلمداد کرد. مفضل جنی در کتاب «امثال العرب» در نقش یک مربی و ادیب ظاهر می‌شود. این کتاب مشتمل بر زیباترین داستانها،
خرافات و اسطوره هاست تمامی داستانها و... با عبارتی از
زبان قهرمان قصه و یا حضم او به پایان می‌رسد و در پایان مؤلف این عبارات را به کار می‌برد: فارسلها مثلا، مذهب مثلا، فذهب قوله مثلا، و مانند این‌ها. کتاب با داستان ضبة بن ادبن طابخة بن الیاس بن مضر بن سعد و دو پسرش سعید و سعد آغاز می‌شود
و با خرافه حیة و فاس (
مار و
تبر ) به انجام می‌رسد.
عادت مفضل اینست که تمام داستانها را با عبارت «زعموا» آغاز می‌کند، مگر در موارد نادری. برخی از حکایتهای این کتاب به مصدری بیگانه از
زبان عربی بازگشت می‌کند مثل داستان الزباء (زنوبیا) قصه
ازدواج لقیط بن زرارة،
قصه شگفت آور ولادت عمرو بن عدی
و... کتاب دارای حجم کوچکی نسبت به کتابهایی که در زمینه امثال بعد از آن نوشته شده می‌باشد اما در هر صورت نزد علماء به خوبی مورد قبول و پذیرش واقع شد از این رو به قرائت آن اقبال نشان داده و بسیاری از کسانی که بعد از مفضل دست به تالیف کتابهایی در این زمینه زدند به کتاب او اعتماد ورزیدند.
کتاب به صورت داستانی محض نگاشته شده از اینرو
زمان و
مکان داستانها و نیز جو عمومی قصه مشخص و معلوم نیست از اینرو مورخین برای آن ارزش تاریخی قائل نیستند مگر بالنسبة به اسامی و صورت کلی حوادث. از ویژگی‌های مهم این کتاب اینست که توجه خاصی به وقایع و حوادثی که در
جاهلیت رخ داده، مبذول داشته است. از ابتدا تا انتهای کتاب تفصیل وافی و کافی نسبت به بعضی از ایام العرب در جاهلیت و وقایعی که در آن دوران اتفاق افتاده و آنچه از شعر و مثل در آن زمان گفته شده، داده شده است. وقتی به خواندن کتاب می‌پردازیم، در ابتدای امر به نظر می‌رسد این کتاب قبل از آنکه کتابی درباره امثال باشد کتابی درباره
اخبار و
اشعار و
انساب است.
این کتاب اولین بار به سال ۱۳۰۰ ق در
قسطنطنیه توسط مطعبه جوائب در ۸۶ صفحه به طبع رسید. نسخه مورد استفاده در برنامه نیز از همین طبع استفاده نموده است. سپس همین نسخه برای بار دوم در
قاهره در سال ۱۳۲۷ ق به چاپ رسید. اما بنابه گفته
حرجی زیدان در کتاب «
تاریخ الآداب العربیة » امثال العرب در سال ۱۸۸۲ میلادی توسط آستانه به طبع رسیده است. همچنین به گفته
ابو بکر محمد بن خیر اشبیلی (۵۷۵) سابقا در
اندلس منتشر شده و معروف بوده است.
نسخه مورد استفاده در برنامه توسط دکتر قصی الحسن تحقیق، شرح و فهرست بندی شده است. کتاب توسط دار و مکتبة الهلال،
بیروت برای اولین بار به سال ۲۰۰۳ به طبع رسیده است.
۱. فهرست ابن ندیم، ترجمه: م، رضا تجدد.
۲. مقدمه محقق کتاب
نرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
