أصول النحو عند السیوطی بین النظریة و التطبیق (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«أصول النحو عند السیوطی بین النظریة و التطبیق»، اثر دکتر عصام عید فهمی است.
«أصول النحو عند السیوطی بین النظریة و التطبیق»، اثر دکتر عصام عید فهمی است که در موضوع« اصول نحوی» در نزد جلال‌الدین سیوطی، آن‌گونه که از لابه‌لای آثار گوناگون او به دست می‌آید، به
زبان عربی و در سال ۲۰۰۶ م، نوشته شده است (اصول نحو، به اعتقاد سیوطی، علمی است که در آن از ادله اجمالی نحو از حیث ادله بودن و کیفیت استدلال به آن‌ها و حال مستدل بحث می‌شود).
هدف نویسنده از تألیف این اثر، کوشش برای تکوین صورت دقیقی از اصول نحوی نزد
سیوطی است که در کتب و آثار متعدد وی، پراکنده است.
آنچه باعث اهمیت
کتاب شده، وسعت اطلاعات نحوی سیوطی و کثرت تألیفات وی می‌باشد؛ زیرا وی به جمع‌آوری میراث نحوی قرون متمادی قبل از خویش پرداخته و آن‌ها را در آثار خویش، گرد آورده است.
کتاب با مقدمه نویسنده آغاز و مطالب در یک تمهید، چهار فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.
منابعی را که نویسنده در تدوین اثر خویش از آن‌ها بهره برده است، می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
آثار و کتبی که در مورد سیوطی و آثار وی نوشته شده است که عبارتند از: «جلال‌الدین السیوطی عصره و حیاته و آثاره و جهوده فی الدرس اللغوی»، نوشته طاهر سلیمان حموده؛ «الإمام الحافظ جلال‌الدین السیوطی»، اثر إیاد خالد الطباع؛ «السیوطی النحوی» تألیف عدنان محمد سلیمان؛ «جلال‌الدین السیوطی مسیرته العلمیة و مباحثه اللغویة»، تألیف مصطفی شکعه و «قضایا الخلاف النحوی فی همع الهوامع للسیوطی» اثر علی احمد علی کبیسی.
مطالعاتی که در مورد اصول نحو انجام شده است که عبارتند از: «الأصول دراسة أبستمولوجیة لأصول الفکر اللغوی العربی: النحو، فقه اللغة، البلاغة»، اثر تمام حسان؛ «أصول التفکیر النحوی»، نوشته علی ابوالمکارم؛ «أصول النحو العربی»، تألیف محمود أحمد نحله؛ «القیاس فی النحو من الخلیل إلی ابن جنی»، نوشته صابر بکر ابوالسعود؛ «القیاس فی النحو مع تحقیق باب الشاذ من المسائل العسکریات لأبی‌علی فارسی»، اثر منی الیاس و... .
در مقدمه، ضمن مشخص کردن دقیق موضوع کتاب، به اهمیت و سبب
اختیار آن، روش بحث، مطالعات انجام‌شده در باره آن، مشکلاتی که نویسنده با آن‌ها مواجه بوده و موضوع ابواب کتاب، اشاره شده است.
تمهید، در دو بخش سامان یافته است:
در بخش اول، به بررسی دوران سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی عصری که سیوطی در آن می‌زیسته، پرداخته شده و در آن، از چگونگی رشد، اساتید، سفرها، حیات علمی، تألیفات، شاگردان و وفات وی، سخن رفته است.
در بخش دوم که« اصول نحو قبل از سیوطی» نام دارد، ضمن تعریف این اصطلاح، سیر و مراحل تکوین این
علم، از آغاز تا دوران سیوطی، شرح و
بسط داده شده است.
فصل اول، پیرامون سماع و مصادر سه‌گانه آن؛ یعنی
قرآن کریم،
حدیث نبوی و
کلام عرب (
شعر و نثر) بوده و نویسنده در آن، ضمن اشاره به مفهوم
سماع، به بررسی نظریات سیوطی در مورد این مصادر، پرداخته است.
به عقیده نویسنده، آنچه پس از موشکافی نظریات سیوطی، قابل استنباط می‌باشد، این است که وی به دلیل تصریح به لزوم
تبعیت و قبول قرائات قرآنی، به آن‌ها احترام می‌گذاشته است.
فصل دوم، پیرامون
قیاس بوده و در آن، پس از تعریف قیاس در لغت و اصطلاح، به بیان اهمیت قیاس، رد منکرین آن و اقسام قیاس پرداخته شده است.
در این فصل، تقسیمی که سیوطی برای قیاس، به اعتبار مقیس و مقیس‌علیه انجام داده (حمل فرع بر اصل، حمل اصل بر فرع، حمل نظیر بر نظیر و حمل ضد بر ضد) نیز مورد بررسی قرار گرفته و سپس به ذکر ارکان قیاس که عبارتند از: مقیس‌علیه، مقیس،
علت یا جامع و
حکم، پرداخته شده است.
ذکر اختلاف علما در قیاس کردن بر قاعده‌ای که در حکم آن اختلاف وجود دارد؛ اختلاف در رابطه با اینکه حکم در محلی که نص وجود دارد، به‌واسطه خود نص ثابت می‌شود یا به‌واسطه
علت؛ اقسام حکم نحوی؛ جواز تعلق حکم به دو چیز یا بیشتر؛ تعلیل حکم واحد به دو
علت؛ تعلیل دو حکم به
علت واحد؛ تعارض علل؛ اجتماع ضدین؛ منزلت علل نحوی؛ علل نحوی در آثار سیوطی؛
علت موجبه و
علت مجوزه؛ تخصیص
علت؛
علت بسیط و مرکب؛ تعلیل به امور عدمی و...، از جمله مطالبی است که در این فصل، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
فصل سوم، در سه بخش زیر، سامان یافته است:
۱. اجماع: پس از توضیح لغوی و اصطلاحی این واژه، اجماع نحات، مخالفت با
اجماع، انواع آن از جمله اجماع عرب، اجماع قراء و اجماع روات، تشریح شده است.
۲. استصحاب: ضمن توضیح معنای لغوی و اصطلاحی آن، به بحث پیرامون جایگاه و اهمیت
استصحاب نزد نحات و مخصوصا سیوطی و همچنین مسائلی که سیوطی در آن‌ها به استصحاب حال استدلال نموده، پرداخته شده است.
۳. ادله فرعی ملحق به اصول نحوی: این ادله عبارتند از: استدلال به عکس؛ استدلال به بیان
علت؛ استدلال به عدم دلیلی در شی‌ء بر نفی آن؛ استدلال به اصول؛ استقراء؛ استدلال به عدم نظیر؛
استحسان و... .
فصل آخر، به تعارض و ترجیح و قواعد توجیه، اختصاص یافته است و از جمله مباحث آن می‌توان به مفهوم لغوی و اصطلاحی تعارض و تراجیح، صور آن؛ قواعد وشروط توجیه؛ رابطه میان قواعد توجیه و اصول نحو و نیز قواعد نحات؛ وظیفه قواعد توجیه؛ مآخذ قواعد توجیه و... اشاره نمود.
در خاتمه، سه بحث دنبال شده است که عبارتند از: اضافات سیوطی در علم اصول نحو، تأثیر وی در مخالفین و اهم نتایج بحث.
فهرست مطالب و فهرست مصادر و منابع مورد استفاده نویسنده، در انتهای کتاب آمده است.
حواشی و پانوشت‌های مطالب، در انتهای هر فصل آمده و در آن‌ها ضمن ذکر منابع، توضیحات کامل و مفیدی پیرامون برخی از کلمات و عبارات متن که نیازی به توضیح و تشریح داشته، داده شده است.
نرم‌افزار ادبيات عرب، مرکز تحقيقات کامپيوتری علوم اسلامی.
