مهدی الهی قمشه‌ای
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
حکیم الهی قمشه‌ای،نام او مهدی و لقبش محیی الدین است.
نیاکان حکیم قمشه‌ای از
سادات بحرین بوده‌اند، و وی با آن که به تحقیق به سیادت خود یقین پیدا کرده، ولی از آن جا که احتمالا پس از سال‌ها در بر داشتن
لباس روحانیت و بر سر داشتن
عمامه سفید، به این حقیقت پی برده، شاید برای آن که حمل بر تظاهر نشود، عمامه خود را به سیاه که علامت سیادت است تغییر نداده است. نام و نسب او از این قرار است: میرزا مهدی بن حاج ملا ابو الحسن بن حاج عبد المجید بن حاج محمد رضا بن حاج عبد الملک بن حاج شیخ جعفر السید البحرینی
. نام او مهدی و لقبش محیی الدین است. چنان که خود در منظومه مفصلی، هم به اصل و نسب خود و هم به نام و لقبش تصریح دارد:
الهی طبع و مهدی نام و در عشق لقب گردید محیی الدین مقرر
تاریخ ولادت او در قمشه/ شهرضا ۱۳۱۹ ق است. (بعضی منابع تاریخ تولد او را ۱۳۱۸ ق دانسته‌اند
). در پنج سالگی به مکتب رفت و تا هفت سالگی مقدمات
ادبیات فارسی و عربی آموخت. سپس نزد پدر دانشمند خود و استادان دیگر در همان شهر ادامه تحصیل داد. نشانه‌ای از استعداد زبانی- ادبی درخشان او این است که در پانزده سالگی در زبان و ادب عرب و دستور زبان و علوم بلاغی به پایه‌ای رسید که شرح نظام نیشابوری و مطول تفتازانی را تدریس می‌کرد.
استادان او در قمشه عبارت بوده‌اند از:
۱. ملا محمد مهدی فرزانه قمشه‌ای (۱۳۰۲- ۱۳۷۲ ق) (در رشته فقه، اصول و حکمت)
۲. حسین امین جعفری (۱۲۹۵- ۱۳۶۹ ق)
سپس برای ادامه تحصیل در سطحی بالاتر به حوزه علمی
اصفهان کوچید. استادان او در حوزه علمیه پیشرفته اصفهان عبارت بوده‌اند از:
۳. شیخ محمد حکیم خراسانی
۴. آیت‌الله
شهید مدرس
پس از یک سال اقامت در اصفهان، راهی مشهد مقدس رضوی شد و در آن جا به مدرسه معروف نواب راه یافت. استادان او در این حوزه:
۵. آقا بزرگ حکیم (معروف به میرزا عسکری شهید)
۶. آیت‌الله العظمی
حاج آقا حسین قمی ۷.
شیخ اسد الله یزدی (در منطق، حکمت، هیئت و برخی از علوم ریاضی، همچنین نزد او شرح فصوص قیصری را فرا گرفت)
۸. حاج ملا محمد علی معروف به فاضل (م ۱۳۴۲ ق) (در حکمت و عرفان)
۹. حاج شیخ حسن مشهور به فاضل برسی (در فقه و اصول)
۱۰. آیت‌الله حاج
میرزا حسن فقیه سبزواری خراسانی (م ۱۳۸۶ ق)
۱۱. قرآن شناس بزرگ و از زعمای مکتب قرآنی تفکیک،
مرحوم میرزا مهدی اصفهانی (۱۳۰۳- ۱۳۶۵ ق)
دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی .
حکیم الهی قمشه‌ای سپس به تهران آمد و در
مدرسه سپهسالار (اینک: شهید مطهری) حجره گرفت و از حسن اتفاق و توفیق، بار دیگر به محضر استاد پیشینش مرحوم آیت‌الله مدرس راه یافت. در این جا در عین فراگیری سطوح عالی تر اصول و فقه، به تدریس
منطق و
فلسفه برای طلاب جوان تر اشتغال داشت.
با احتساب آیت‌الله مدرس به عنوان دوازدهمین استاد نامدار او، سیزدهمین استادش مرحوم
میرزا طاهر تنکابنی (۱۲۴۲- ۱۳۲۰ ق) بود. نزد او
[۲] تحریر اصول اقلیدس (از
خواجه نصیر الدین طوسی ) و
قانون بو علی طب را بیاموخت.
بعدها، پس از گسترش آموزش عالی در ایران و تاسیس دانشگاه تهران، مدرسه سپهسالار به دانشکده معقول و منقول تبدیل شد و شادروان الهی در این دانشکده جدید به تدریس منطق و حکمت و ادبیات، و در دانشگاه تهران به تدریس زبان و ادبیات عربی و حکمت و فلسفه پرداخت. دانشکده معقول و منقول پیشگفته به دانشکده الهیات و معارف اسلامی تغییر هیئت داد، و او از همین دانشکده و دانشگاه، با نگارش اثری علمی به نام توحید هوشمندان، به اخذ درجه/ مدرک دکتری نایل گردید و تا اواخر عمرش به مدت ۳۵ سال استاد دانشگاه تهران/ دانشکده الهیات بود.
بعضی از برجسته‌ترین شاگردان او:
۱. آیت‌الله
حسن زاده آملی ، از حکما و عرفای جلیل القدر معاصر که به تصریح خود جز در رشته معقول، در مجلس تفسیر استاد حضور می‌یافته است.
۲. آیت‌الله
عبدالله جوادی آملی که همچون استاد (خود مرحوم قمشه‌ای) و نیز همدرس خود (آیت الله حسن زاده)، در قرآن شناسی و حکمت و عرفان- به ویژه حکمت صدرایی و عرفان محیی الدین- مقام علمی شامخی دارد
۳. آیت‌الله حاج
سید محمد حسن لنگرودی .
مرحوم الهی قمشه‌ای همانند بسیاری از اجله استادان و بعضی از اعزه شاگردانش، عارف و عاشق معشوقی حقیقی ازلی، و در عین حال منکر و منتقد صوفی و شان و قلندران ناپارسا بود، و خود زندگیی ساده در کمال
پارسایی و طهارت قلبی و اخلاقی داشت و فروتنی و خداترسی و
خوشخویی و
خوشرویی را با هم درآمیخته بود. او پس از عمری پربار و برکت در خدمت به نشر
معارف قرآنی و فرهنگ اسلامی و شیعی، اعم از معقول و منقول، در شب سه شنبه دوازدهم
ربیع الثانی ۱۳۹۳ ق (برابر با ۲۵ اردیبهشت ۱۳۵۲ ش) در تهران درگذشت، و در شهر مقدس قم، در وادی السلام، در جوار بارگاه قدسی حضرت معصومه سلام‌الله‌علیهم به خاک سپرده شد.
الف) در زمینه قرآن پژوهی:
۱. ترجمه قرآن (که ان شاء الله درباره آن بیشتر سخن خواهیم گفت) ،
۲. تصحیح و تحشیه
تفسیر ابو الفتوح رازی که بار اول به اهتمام ایشان، در ۱۰ مجلد در فاصله سال‌های ۱۳۲۰- ۱۳۲۲ ش انتشار یافت،
۳. قصیده قرآنیه [ در ستایش حضرت کتاب الله الناطق سیدنا و مولانا امیر المؤمنین، مطلوب کل طالب، اسد الله الغالب، علی بن ابی طالب علیه‌السّلام در یکصد و چهارده سوره قرآن مجید، که مطلع آن چنین است:
جبرئیل آمد به وحی عشق و برخواند آفرینم گفت برگو مدح شاه دین امیر المؤمنینم
برای تفصیل- دانشنامه قرآن، ذیل «قصیده قرآنیه» ].
ب) در زمینه‌های دیگر:
۴. ترجمه صحیفه سجادیه،
۵. ترجمه کلیات مفاتیح الجنان،
۶. حکمت الهی،
۷. رساله در فلسفه کلی،
۸. شرح رساله حکیم فارابی،
۹. رساله‌ای در سیر و سلوک،
۱۰. حاشیه بر مبدا و معاد،
۱۱. رساله‌ای در مراتب ادراک،
۱۲. رساله‌ای در مراتب عشق،
۱۳. توحید هوشمندان،
۱۴. حکمت عملی یا اخلاق مرتضوی،
۱۵. دیوان شعر.
ذوق شعری شادروان الهی، عالی و طبع او وقاد است و ملک الشعراء بهار، در تقریظی، سخن او را به حق ستوده و شیوا و شیرین شمرده است.
ترجمه قرآن (الهی قمشه‌ای)
• نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
