آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای یک ارگان مستقل
سازمان ملل متحد است و بر تهیه
انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز، التزام به
معاهده عدم تکثیر هسته‌ای و جلوگیری از استفاده نظامی از انرژی هسته‌ای نظارت دارد که در
حقوق بین‌الملل از این موضوع بحث می‌شود. این مقاله به بررسی تاریخچه تأسیس آژانس، اهداف آژانس، ساختار و تشکیلات، فعالیت‌های آژانس،
ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌پردازد.
دغدغه استفاده بهینه از انرژی هسته‌ای در راه مقاصد غیرنظامی و
توسعه صلح‌آمیز آن در راه تامین سلامت و
سعادت بشری در سراسر جهان، و جلوگیری از استفاده‌های نظامی از انرژی اتمی، با تشویق کشورها توسط ارائه همکاری‌های فنی و تکنولوژیک به آنها، و حصول اطمینان از اینکه مواد هسته‌ای قرار داده شده در اختیار آن کشورها در مقاصد نظامی استفاده نخواهد شد کشورها را بر آن داشت تا سازمانی را بنا نهند که برآورنده این اهداف باشد. این اهداف به‌خوبی از مواد ۲ و ۳
اساسنامه سازمان بین‌المللی انرژی هسته‌ای قابل استفاده می‌باشد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک ارگان مستقل سازمان ملل متحد است که بر تهیه انرژی هسته‌ای برای مقاصد صلح‌آمیز و التزام به معاهده عدم تکثیر هسته‌ای نظارت دارد. آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، هرچند در زمره نهادهای تخصصی وابسته به سازمان ملل متحد نبوده، و سازمان مستقلی بشمار می‌آید اما با این‌حال تحت هدایت عالیه سازمان ملل متحد قرار دارد و در چهارچوب نظام ملل متحد فعالیت می‌کند. تنها سازمان تخصصی است که مستقیما به مجمع عمومی و در موارد ضروری به شورای امنیت و شورای اقتصادی و اجتماعی گزارش می‌دهد.
آژانس، نقشی سترگ و افزایش یابنده در تضمین استفاده صلح‌آمیز از مواد هسته‌ای، در گستره جهان، بر عهده گرفته است. به گفته
بنجامین شیف (BenjaminChiff) «آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد تضمین استفاده صلح‌آمیز از مواد هسته‌ای موفق بوده است. چرا که شواهد نشان می‌دهند هیچ کشوری، به موجب مقررات ایمنی و تضمینی این آژانس موادی را که برای برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز اختصاص یافته بود صرف مقاصد نظامی‌اش نکرده است.»
در حال حاضر، تعداد اعضای آژانس بالغ بر ۱۵۱ کشور بوده و مقر آن در شهر
وین (
اتریش) است.
درست چند ماه پس از اتمام
جنگ جهانی دوم مباحث بر سر سلاح‌های اتمی در سطح بین‌المللی آغاز گردید. ملاقات سران کشورهای
آمریکا،
انگلستان و
شوروی در دسامبر همان سال منتج به طرح قطعنامه‌ای شد که پیشنهاد کرد کمیسیونی در سازمان ملل متحد تشکیل شود تا درباره کلیه جوانب امر مطالعه کند و توصیه‌هایی به عمل آورد.
یک ماه بعد در ۲۴ ژانویه ۱۹۴۶ مجمع عمومی «
کمیسیون انرژی اتمی؛ Atomic Energy Commission» را به وجود آورد و آن را موظف ساخت برای تضمین استفاده صرفا مسالمت‌آمیز از نیروی اتمی؛ نابودی سلاح‌های اتمی و ایجاد نظام حراستی از جمله بازرسی؛ پیشگیری و غیره پیشنهادهایی تسلیم شورای امنیت کند.
این کمیسیون متشکل از اعضای شورای امنیت و
کانادا بود. این اولین حرکت بین‌المللی، در جهت سامان‌دادن به انرژی اتمی و سلاح‌های هسته‌ای به شمار می‌آید و همان‌طور که مشخص است وظیفه بررسی هر دو مساله صلح‌آمیز و غیرصلح‌آمیز بودن انرژی اتمی را بر دوش داشته است.
آمریکا هنگام آغاز جلسات «کمیسیون انرژی اتمی» در تاریخ ۱۴ ژوئن ۱۹۴۶ پیشنهاد کرد یک
سازمان بین‌المللی توسعه اتمی؛ INTERNATIONAL ATOMIC DEVELOPMENT AGENCY (IADA) با تفویض اختیارات وسیع برای کنترل و مدیریت بر همه فعالیت‌های هسته‌ای جهت تامین امنیت بین‌المللی تاسیس شود. پیشنهاد امریکا گرچه ظاهری پسندیده داشت اما عملا به حفظ انحصار داشتن بمب اتمی برای آن
دولت و جلوگیری از ساخت آن توسط کشورهای دیگر منتهی می‌شد و لذا شوروی مخالف آن بود. به هر حال این طرح که به
طرح باروخ (Baruch Plan) معروف گردید.
مهم‌ترین نکات طرح باروخ عبارتند از:
۱: تاسیس یک
مرجع بین‌المللی توسعه اتمی (International Atomic Development Authority) برای کنترل تمام مراحل ایجاد و توسعه و کاربرد انرژی اتمی؛
۲: تفویض قدرت بازرسی نامحدود به این مرجع به منظور جلوگیری از تخلفات و تامین امنیت؛
۳: اِعمال مجازات‌های سخت در مورد تخلفات استفاده از مواد هسته‌ای به منظور تولید سلاح‌های اتمی؛
۴. پایان دادن به ساخت سلاح‌های اتمی و نابود کردن تمام ذخایر موجود سلاح
ها پس از آن که این مرجع کنترل امور را در دست گرفت؛
۵: تغییر شیوه رای‌گیری در شورای امنیت به طوری‌که نتوان از
حق وتو برای جلوگیری از مجازات متخلفان استفاده کرد.
طرح باروخ برای خلع سلاح اتمی و کنترل آن، اگرچه به وسیله اتحاد شوروی، در همان سال یعنی ۱۹۴۶ رد شد، اما بسیاری از جنبه‌های اصلی قید شده در پیشنهادهای بعدی آمریکا برای خلع سلاح هسته‌ای از این منبع اخذ شده است.
مورد اتفاق آرای اعضای دائمی شورای امنیت قرار نگرفت و نتیجتا اجرا نگردید. متقابلا شوروی نیز
طرح گرومیکو (طرح شوروی که «طرح گرومیکو» نام گرفته است ماهیتا مغایر با طرح «باروخ» بود. و در آن مصالح امنیتی شوروی
ها مد نظر قرار گرفته بود. به نظر ایالات متحده، اگر این پیشنهاد پذیرفته می‌شد برتری ایالات متحده، در عرصه نیروی اتمی یکسره برباد می‌رفت و برتری تسلیحات متعارف شوروی
ها کماکان حفظ می‌شد.)
را ارائه داد که سرانجامی مشابه با طرح باروخ پیدا کرد. بالاخره نیز کمیسیون انرژی اتمی و
کمیسیون تسلیحات معمولی که در ۱۳ فوریه ۱۹۴۷ به وجود آمده بودند هر دو در اوایل سال ۱۹۵۲ منحل گردیدند.»
یک سال بعد در ۹ دسامبر ۱۹۵۳ آیزنهاور رئیس جمهور وقت آمریکا طرحی تحت عنوان «اتم برای صلح؛ Atoms for Peace Proposal»
را به مجمع عمومی سازمان ملل متحد برای ایجاد یک سازمان برای توسعه استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی و کسب اطمینان از عدم به‌کارگیری انرژی هسته‌ای در مصارف نظامی ارائه داد.
این پیشنهاد یا طرح، خواستار تاسیس یک آژانس بین‌المللی بود تا زیر نظارت سازمان ملل متحد همکاری کشورها در زمینه انرژی اتمی را افزایش دهد، و نیز مصرا خواستار این بود که کشورهای هسته‌ای، مواد قابل تبدیل به مواد هسته‌ای را که در انبارهای تسلیحات ذخیره کرده‌اند، در راه کمک به تحقیقات صلح‌آمیز و پروژه‌های توسعه به کار‌اندازند. طرح آیزنهاور منجر به ایجاد I. A. E. A و شکل‌گیری همکاری بین‌المللی برای استفاده غیرنظامی از انرژی اتمی شد.
هدف اساسی از طرح آمریکا کنترل و شفاف‌سازی پیشرفت کشورهای دیگر در زمینه علوم و فنون هسته‌ای به منظور جلوگیری از انحراف آنها به سمت تسلیحات هسته‌ای بود. خطوط اصلی پیشنهاد مزبور توسط مجمع عمومی در ۴ دسامبر ۱۹۵۴ مورد تایید قرار گرفت. و در نهایت، در ۱۹۵۶، پیش‌نویس اساسنامه آژانس در یک کنفرانس بین‌المللی که در سازمان ملل متحد، برگزار شد، مورد تصویب ۸۰ دولت واقع شد، و بدین‌وسیله، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ۲۹ ژوئن رسما پا به عرصه وجود گذاشت.
و در چهاردهم نوامبر همان سال، مجمع عمومی موافقتنامهای در مورد نحوه روابط و همکاری آژانس با سازمان ملل متحد به امضا رساند. از آن زمان به بعد، آژانس به عنوان یک سازمان بین‌المللی مستقلی که مسؤولیت هدایت استفاده از انرژی اتمی در راه رفاه بیشتر را بر عهده دارد، فعالیت خود را آغاز کرد.
در اساسنامه آژانس اهداف آژانس این گونه بیان شده است:
۱- تشویق و مساعدت به تحقیق و گسترش مطالعات علمی در مورد انرژی اتمی برای استفاده صلح‌آمیز در سراسر جهان، ایجاد تسهیلاتی برای کشورهای عضو، فراهم کردن امکانات و خدمات برای تحقیق یا گسترش توصیه‌های علمی برای استفاده از انرژی اتمی در امور غیرنظامی؛
۲- ارائه پیشنهادها و
تسهیلات مورد نیاز تحقیق. همچنین توصیه‌های ضروری برای کاربرد انرژی اتمی در راه صلاح و رفاه بشر؛
۳- فراهم کردن اطلاعات مربوط به تغییرات علمی و فنی مورد استفاده صلح‌آمیز از اتم؛
۴- ارتقا و تربیت کارشناسان مجرب و متخصص برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی.
در مجموع، می‌توان گفت هدف آژانس بر دو محور کلی بنیان نهاده شده است: استفاده صلح‌آمیز از انرژی اتمی و ترویج و توسعه آن در راه صلح، بهداشت، ترقی و رفاه در سراسر جهان، و دیگری اطمینان از این موضوع که کمک
ها و اطلاعات ارائه شده از سوی آژانس در زمینه انرژی اتمی، صرف مقاصد و اهداف نظامی نخواهد شد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که مقر آن در وین است دارای سه رکن زیر می‌باشد:
کنفرانس عمومی (General Conference) بالاترین رکن آژانس است که سالی یک‌بار در مقر آژانس تشکیل جلسه می‌دهد. بنا به تقاضای هیات حکام یا اکثریت اعضا، اجلاس‌های ویژه نیز برگزار می‌کند. کنفرانس متشکل از نمایندگان کلیه دول عضو است، و هر عضو در کنفرانس دارای یک رای بوده و تصمیمات با اکثریت آرا اتخاذ می‌شود، اما در مورد تصمیمات مالی، تغییرات و اصلاح اساسنامه و ترک عضویت، آرای دو سوم دول متعاهد ضروری است.
طبق اساسنامه، کنفرانس عمومی دارای اختیارات وسیعی در زمینه خط مشی و امور مالی و اداری آژانس است. انتخاب اعضای شورای حکام، و بررسی گزارش سالانه این شورا از وظایف کنفرانس عمومی است. کنفرانس بودجه پیشنهاد شده شورای حکام و دبیرکل را مورد تصویب قرار می‌دهد. تصمیم‌گیری درباره هر گونه تغییر یا اصلاح اساسنامه و پذیرش عضو جدید بر عهده کنفرانس است. مسؤولیت انتخاب دبیر کل آژانس که به مدت ۴ سال است و نیز تایید و تصویب گزارش‌های نحوه فعالیت آژانس به سازمان ملل متحد نیز از دیگر وظایف کنفرانس عمومی است.
اعضای هیات یا
شورای حکام (Board of Governors) از دو گروه انتصابی و انتخابی تشکیل شده که مجموعا ۳۵ نفر می‌باشند.
کنفرانس عمومی ۲۲ عضو را از میان دول عضو برای خدمت دو ساله در هیات حکام انتخاب می‌کند. اعضای انتخابی هیات حکام از مناطق زیر هستند. ۵ عضو از
آمریکای لاتین، ۴ عضو از
اروپای غربی، ۳ عضو از
اروپای شرقی، ۴ عضو از
آفریقا، ۲ عضو از
خاورمیانه و جنوب آسیا، ۱ عضو از
آسیای جنوب شرقی و پاسفیک و ۱ عضو از خاور دور، به علاوه، ۱ عضو از خاورمیانه و جنوب آسیا یا آسیای جنوب شرقی و پاسفیک یا خاور دور و عضو دیگر از آفریقا یا خاورمیانه و جنوب آسیا یا آسیای جنوب شرقی و پاسفیک انتخاب می‌شوند.
شورای حکام در سال چندین بار تشکیل جلسه داده، امور محوله را زیر نظر کنفرانس عمومی انجام می‌دهد. هر یک از کشورهای عضو در هیات حکام دارای یک رای‌اند. به‌جز موارد مالی که به دو سوم آرای اعضا نیاز دارد، کلیه تصمیمات با اکثریت نسبی اتخاذ می‌شود. شورای حکام برای انجام وظایف خود می‌تواند بر حسب ضرورت مبادرت به تشکیل کمیته‌هایی کند.
طبق مفاد اساسنامه، شورای حکام در پایان انقضای دوره خود ۱۰ عضو از میان اعضایی که در تکنولوژی اتمی من جمله تولید مواد خام از سایرین مجرب‌تر هستند را انتخاب می‌کند. به‌علاوه ۳ عضو دیگر از مناطق مختلف جهان (مناطق مذکور عبارتند از: آمریکای شمالی، آمریکای لاتین، اروپای غربی، اروپای شرقی، آفریقا، خاورمیانه و جنوب آسیا، آسیای جنوب شرقی و پاسفیک و خاور دور.) که آنها نیز باید در تکنولوژی انرژی اتمی و من جمله تولید مواد خام مجرب‌تر باشند به شرط آنکه منطقه مزبور نماینده‌ای در میان ۱۰ عضو قبلی نداشته باشد. به اعضای انتصابی اضافه می‌شود.
دبیرخانه آژانس بین‌المللی از تعدادی کارمند و یک دبیر کل (Director General) که در راس آن قرار دارد، تشکیل شده است. دبیر کل بنا به پیشنهاد هیات حکام و با تایید کنفرانس عمومی برای یک دوره چهار ساله انتخاب می‌شود. دبیر کل عالی‌ترین مامور اداری آژانس می‌باشد. وی مسؤولیت اداره امور جاری آژانس را زیر نظر شورای حکام بر عهده دارد و وظایفش را طبق مقرراتی که این هیات تعیین می‌کند، انجام می‌دهد.
با توجه به هدف
ها، آژانس باید فعالیت‌های خود را بر اساس اصولی که به
صلح و
امنیت جهانی کمک می‌کند، استوار سازد، بدین‌منظور، و برای اطمینان از کاربرد مواد اتمی در مصارف صلح‌آمیز نظام‌های کنترل ایجاد کرده است، و علاوه بر ارائه گزارش به مجمع عمومی، در صورت لزوم، شورای امنیت را به عنوان رکنی که مسؤولیت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی را بر عهده دارد، در جریان اقدامات و نحوه فعالیت خود قرار می‌دهد. مواد ۳ و ۴ موافقتنامهای که ما بین آژانس و سازمان ملل متحد در سال ۱۹۵۹ منعقد شد آژانس باید سازمان ملل را از اقدامات و فعالیت‌های خود آگاه سازد.
آژانس به عنوان یک واسطه در تهیه مواد، خدمات، تجهیزات، تسهیلات، ترویج تبادل اطلاعات علمی و فنی و تشویق مبادله و
آموزش دانشمندان و کارشناسان بین کشورهای عضو عمل می‌کند. در ضمن، با اتخاذ تدابیر مناسب و ایجاد ساز و کارهای مراقبتی در جهت مقابله با سوء استفاده از کمک‌های ارائه شده از سوی آژانس برای هدف‌های نظامی می‌کوشد.
به ادعای آژانس، از مهم‌ترین اقدامات آن، برنامه کمک‌های فنی برای ارتقای انتقال
مهارت
ها و تکنولوژی و فراهم آوردن
آموزش برای کشورهای عضو است که در این باره سعی می‌نماید
کشورهای جهان سوم را بیشتر مدنظر قرار دهد! همچنین به آژانس این مسؤولیت
احاله شده است که تمهیدات حفاظتی مربوط به پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی «معاهده عدم تکثیر سلاح‌های هسته‌ای که در ۱۹۶۸ به تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد رسیده است و بسیاری از کشورهای جهان آن را امضا کرده‌اند. معروف به «
ان پی تی» (N. P. T) را به مورد اجرا گذارد، این فعالیت‌های حفاظتی یکی از مهم‌ترین جنبه‌های نقش و وظایف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را تشکیل می‌دهد. هدف از این حفاظت
ها، مساعدت به دولت
ها در رعایت تعهدات بین‌المللی در ممانعت از افزایش بیشتر سلاح‌های هسته‌ای است.
در حال حاضر، تعداد زیادی از مؤسسات هسته‌ای و ارگان‌های دیگر، تحت مراقبت آژانس قرار دارند. این مراقبت، تقریباً شامل ۹۵ درصد امکانات و مواد هسته‌ای جهان است و امکانات پنج دولتی که دارای سلاح هسته‌ای‌اند، از این مراقبت استثنا شده است. مسئولیت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در زمینه ایمنی هسته‌ای، به تناسب برنامه‌های نیروی هسته‌ای گسترش یافته و توجه عمومی نیز بر جنبه‌های ایمنی متمرکز شده و افزایش یافته است.
از ابتدای تاسیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دولت ایران عضو این سازمان بوده است. دفتر نمایندگی دایمی ایران در سفارت جمهوری اسلامی ایران در وین مستقر است. تا پیش از
انقلاب اسلامی، دولت ایران نمایندگی دایمی نداشت. اما پس از انقلاب با تصویب هیات وزیران ایران نیز دارای نمایندگی دایمی شد.
ایران از جمله کشورهایی است که در بین دولت‌های جهان سوم حق عضویت زیادی را به آژانس می‌پردازد. در حال حاضر میزان حق عضویت دولت جمهوری اسلامی ایران ۶ درصد بودجه آژانس را تشکیل می‌دهد.
•
سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «آژانس بین المللی انرژی هسته ای»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۰۸/۱۷.
