آزاد بلگرامی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
میر غلام‌علی بن نوح حسینی واسطی معروف به آزادِ بِلْگُرامی (۱۱۶-
۱۲۰۰ق/۱۷۰۴-۱۷۸۶م) شاعر، عارف، ادیب و مورخ اهل
هندوستان بود.
آزاد در بخش میدانپوره از شهرستان
بلگرام زاده شد. او در کتابهایش: مآثرالکلام،
سرو آزاد
و خزانه عامره
زاد روز خود را ۲۵
صفر ۱۱۱۶ق/۱۸ ژوئن ۱۷۰۴م و زادگاه خود را بلگرام گفته و خود را واسطی‌الاصل حسینی‌نسب، از نژاد
زید بن
علی بن حسین علیه‌السلام،
حنفی مذهب و چَشتی مشرب شده است.
آزاد در خاندن علم و ادب پرورش یافت و مقدمات علوم را در زادگاه خود نزد میرطفیل محمد بلگرامی، که بعدها به او «استادالمحقّقین» لقب داد، فرا گرفت. لغت و ادب و حدیث و سیرت نبوی را نزد جد مادری خود میرعبدالجلیل بلگرامی و عروض و قوافی و فنون ادبی را نزد دایی خود میرمحمد تحصیل کرد و در ۱۱۳۷ق/۱۷۲۴م به دست میرسیدلطف‌الله بلگرامی به طریقت صوفیان چشتی درآمد. در ۱۱۵۰ق/۱۷۳۷م به قصد
حج عازم
سفر شد. در
مدینه صحاح ستّه را نزد محمد حیات سندهی قرائت کرد و در
مکه نزد شیخ عبدالوهاب طنطاوی به تحصیل حدیث پرداخت.
آزاد در نیمه اول عمر خود ۳ سفر کرد: در ۱۱۳۴ق/۱۷۲۱م همراه میرعظمت‌الله «بیخبر» بلگرامی (د ۱۱۴۲ق/۱۷۲۹م) برای دیدن جد مادری خود میرعبدالجلیل و تحصیل نزد او به شاهجهان‌آباد (
دهلی ) رفت و پس از ۲ سال اقامت در آن‌جا به بلگرام بازگشت. در ۱۱۴۲ق/۱۷۲۹م برای دیدار دایی خود میرمحمد بلگرامی عازم سیوستان سند شد. میرمحمد او را برای مدت ۴ سال به نیابت خود به امر بخشیگری و وقایع‌نگری در آن‌جا گماشت و خود به بلگرام رفت. سرانجام پس از مراجعت میرمحمّد، در ۱۱۴۷ق/۱۷۳۴م به دهلی و سپس به بلگرام بازشت. وی در این سفر با
حزین لاهیجی (۱۱۰۳-۱۱۸۱ق/۱۶۹۱-۱۷۶۷م) در شهر بهکر و با
واله داغستانی (۱۱۲۴-۱۱۷۰ق/۱۷۱۲-۱۷۵۶م) در
لاهور دیدار کرد.
سومین سفر او در ذیقعده ۱۱۵۰ق/فوریه ۱۷۳۸م به حجاز بود که ذکر آن گذشت. این آخرین سفر او از بلگرام بود، زیرا پس از آن وی دیگر به زادگاه خود بازنگشت.
هنگامی که آزاد عازم سفر حج بود، در مالوه به خدمت نواب آصف‌جاه رسید و یک رباعی در مدح او سرود و از او تقاضای مساعدت کرد. نواب تقاضای او را پذیرفت و هزینه سفر او را پرداخت.
آزاد پس از این مدیحه هرگز شعری در ستایش شاه یا امیری نسرود.
وی در بازگشت از
حجاز ، در
جمادی‌الثانی ۱۱۵۲ق/اوت ۱۷۳۹م به دکن رفت. در ۱۱۵۸ق/۱۷۴۵م نظام‌الدوله ناصر جنگ، پسر آصف‌جاه، از جانب پدر به صوبه‌داری اورنگ‌آباد منصوب شد و چون مردی ادیب و شاعر بود، آزاد را با خود به آن‌جا برد. آزاد در اورنگ‌آباد با احترام زندگی کرد و از نزدیکان نظام‌الدوله بود و هنگامی که نظام‌الدوله پس از مرگ پدر فرمانروای دکن شد، آزاد را با خود به حیدرآباد آورد، ولی او با آن‌که از مصاحبان بسیار نزدیک نظام‌الدوله بود، هرگز مقامی را در دستگاه او نپذیرفت.
پس از کشته شدن نظام‌الدوله آزاد مدتی در خدمت صمصام‌الدوله شاهنوازخان وزیر حیدرآباد بود، تا آن‌که صمصام‌الدوله در ۱۱۷۱ق/۱۷۵۸م کشته شد و خانه‌اش به یغما رفت. در این غارت، دست‌نویس ناتمام مآثرالکلام، نوشته صمصام‌الدوله گم شد، ولی آزاد با کوشش پیگیر اوراق پراکنده آن را پیدا کرد و «خطبه و تمهید» و شرح حال مؤلف و برخی مطالب مهم دیگر را در آن وارد کرد و شرح احوال چند تن از بزرگان و امیران معروف را بر آن افزود و پس از بازسازی و تجدیدنظر، تعداد شرح احوال آن را به ۲۹۰ رساند. چند سال بعد در ۱۱۹۴ق/۱۷۸۰م صمصام‌الملک میرعبدالحی، فرزند صمصام‌الدوله، این کتاب را تکمیل کرد و تعداد شرح احوال را به ۷۳۰ افزایش داد.
آزاد در ۱۱۷۸ق/۱۷۶۴م از حیدرآباد رهسپار اورنگ‌آباد شد و در آن‌جا انزوا اختیار کرد و تا پایان عمر در همان‌جا زیست. در ۲۱
ذیقعده ۱۲۰۰ق/۱۵ دسامبر ۱۷۸۶م وفات یافت و در زمینی که در
گورستان معروف «روضه» (یا «خلدآباد») خریده بود به خاک سپرده شد.
آزاد به زبانهای فارسی، عربی و اردو آثار فراوان به نظم و نثر دارد و به سبب قصایدی که به
زبان عربی در ستایش
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌اله سروده است او را «حسّان‌الهند» لقب داده‌اند.
وی علاوه بر
شعر و ادب ، در دیگر دانش‌ها نیز صاحب‌نظر بود و معاصران او غالباً مراتب فضل و کمال او را ستوده‌اند.
ت. و. هیگ در «آثار تاریخی مهم دکن» می‌نویسد: «آوازه دانش این شاعر به حدی است که پدران و مادران، کودکان خود را به مقبره او می‌برند حبّه قندی یا لبهای خود از روی سنگ مزار او ذوق علم بیابند و توانایی و استعداد تحصیل ان را حاصل کنند».
غزلیات آزاد بیش‌تر به شیوه معروف به سبک هندی است و مضامین عاشقانه دارد و گاهی تشبیهات و استعارات لطیف در آن دیده می‌شود. او در «تاریخ‌گویی» نیز دارای قدرت و مهارت خاص است
• سندالسعادات فی حسن خاتمه‌السادات، کتابی است در تجلیل از
سادات و بیان حسن عاقبت آنان که در ۱۲۸۲ق/۱۸۶۵م در
بمبئی به چاپ رسیده است.
• غزلان‌الهند، ترجمه دو فصل سوم و چهارم سبحه‌المرجان خود اوست درباره
استعاره و
مجاز ، و حالات
عشق و صفات معشوق، که به خواهش دوستانش عبدالقادر «مهربان» اورنگ‌آبادی و لچهمی نراین «شفیق» اورنگ‌آبادی در ۱۱۷۸ق/۱۷۶۵م به فارسی نگاشته است.
• شجره طیّبه، در شرح احوال مشایخ بلگرام.
• روضه‌الاولیاء، در شرح احوال ۱۰ تن از مشایخی که در «روضه» (یا خالدآباد) به خاک سپرده شده‌اند. دهمین شرح حال درباره خود اوست. آزاد این کتاب را در ۱۱۶۱ق/۱۷۴۸م نوشته است. این کتاب در ۱۳۱۰ق/۱۸۹۲م در اورنگ‌آباد به چاپ رسیده است.
• مآثرالکرام، یا تاریخ بلگرام، در ۲ بخش است؛ بخش اول در احوال ۸۰ تن از «فقرا» یی که به نوعی با بلگرام ارتباط داشته‌اند، بخش دوم در احوال ۷۰ تن از فضلای مربوط به بلگرام، آزاد شرح احوال خود را نیز در هر ۲ بخش آورده است. این کتاب در ۱۱۶ق/۱۷۵۳م نوشته شده و در ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م در حیدرآباد به چاپ رسیده است.
• سرو آزاد، یا دفتر دوم مآثرالکرام. گرچه آزاد این کتاب را به عنوان جلد دوم مآثرالکرام نوشته است، لیکن در حقیقت این کتاب مستقلی است در ذکر احوال شاعرانی که بعد از ۱۰۰۰ق/۱۵۹۲م در هند می‌زیسته‌اند. این کتاب در ۲ بخش است: بخش اول درباره ۱۴۳ تن شاعر پارس‌گوی، بخش دوم در احوال ۸ تن از شاعران هندی زبان (هندی بهاشا). در این کتاب نیز آزاد شرح احوال خود را در شمار شاعران پارسی‌گوی آورده است. این کتاب در ۱۱۶۶ق/۱۷۵۳م نوشته شده و در ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م در لاهور به چاپ رسیده است.
• ید بیضا، تذکره احوال ۵۳۲ تن از شاعران متقدم و متأخر زبان پارسی است که آزاد آن را در ۱۱۴۵ق/۱۷۳۳م در سیوستان تدوین کرد و سپس در ۱۱۴۸ق/۱۷۳۶م در الله‌آباد و بار سوم پس از بازگشت از
حجاز در آن تجدیدنظر کرد و مطالبی تازه بر آن افزود. در بعضی از نسخه‌های این کتاب عنوان دیگر صبح خندان بدان داده شده است.
• خزانه عامره، تذکره دیگری است درباره ۱۳۵ تن از شاعران متقدم و متأخر که شرح احوال آصف‌جاه و پسرانش و چند تن از امرای آن‌زمان را نیز شامل است. علاوه بر اینها درباره قوم مراتهه و احمدشاه درّانی نیز مطالبی در آن آمده است. این کتاب در ۱۱۷۶ق/۱۷۶۳م تألیف شده و در ۱۲۸۸ق/۱۸۷۱م و ۱۳۱۷ق/۱۹۰۰م در کانپور به چاپ رسیده است (بخش‌هایی از این کتاب به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر است).
• آثار منظوم آزاد به زبان فارسی از این قرار است:
۱. دیوان اشعار، شامل غزلیات، چند رباعی و قطعه.
۲. مثنوی در جواب مثنوی میرعبدالجلیل بلگرامی.
۳. مثنوی سراپای معشوق.
۴. دلگشانامه، منظومه‌ای است درباره
مختار و خونخواهی
حسین بن علی علیه‌السلام که در ۱۱۳۱ق/۱۷۱۹م سروده شده است. در صحّت انتساب این منظومه به آزاد تردید شده است.
• ضوءالدراری فی شرح صحیح‌البخاری، شرح صحیح بخاری است تا آخر کتاب‌الزکاه؛
• سبحه‌المرجان فی آثار هندوستان، در ۱۱۷۷ق/۱۷۶۳م تألیف شده و شامل ۴ فصل است. فصل اول آن را که در باب اشاراتی است که در
قرآن و
احادیث به
هندوستان شده است، در ۱۱۶۳ق/۱۷۵۰م به نام شمامه‌العنبر فی ماورد فی‌الهند من سیدالبشر نوشته بوده و نسخه‌هایی از آن به صورت کتابی مستقل در کتابخانه‌ها موجود است. فصل دوم آن درباره علمای هند است و ظاهراً این نیز بخشی است از کتابی مستقل که قبلاً به نام تسلیه‌الفؤاد نوشته بوده است. فصل سوم در محسنات کلام و صنایع بدیعی است. فصل چهارم در موضوعات مربوط به حالات عشق و صفات معشوق است. فصل آخر این کتاب را نویسنده خود به نام غزلان هند به فارسی ترجمه کرده است. سبحه‌المرجان در ۱۳۰۳ق/۱۸۸۶م در بمبئی به چاپ رسیده است.
• دیوان اشعار، شامل ۳۰۰۰ بیت است که در ۱۳۰۰ق/۱۸۸۳م در حیدرآباد به چاپ رسیده است.
• السّبعه‌السیّاره.
• دیوان شعر است که در ۱۱۷۹ق/۱۷۶۶م شروع شده و در ۱۱۹۴ق/۱۷۸۰م پایان یافته است. گزیده‌هایی از اشعار این مجموعه به نام مختار دیوان آزاد در ۱۳۲۸ق/۱۹۱۰م در لکهنو به چاپ رسیده است.
در کتابخانه دانشگاه علیگره نیز ۲ مجموعه به نام‌های دیوان تاسع و دیوان عاشر به نام ازاد موجود است.
• مظهرالبرکات، منظومه‌ای است عرفانی در ۷ دفتر که در سالهای آخر عمر آزاد، بعد از سالهای ۱۱۹۴، ۱۱۹۵ق/۱۷۸۰، ۱۷۸۱م سروده شده است.
• شفاء‌الغلیل فی اصلاح کلام ابی‌الطیب‌المبتنی.
• کشکول، نسخه‌ای از آن به خط آزاد در کتابخانه آصفیه حیدرآباد موجود است.
آثار آزاد از زمان حیات او مورد توجه دانشمندان و ادیبان هند بوده و کسانی چون غلامحسین صدیقی بلگرامی در شرایف عثمانی، و محمدصدیق سخنور عثمانی بلگرامی در تحقیق السّداد فی مزلات الآزاد و شبلی نعمانی در مقاله‌ای به عنوان «مولوی غلام‌علی آزاد بلگرامی» در جلد دوم ندوه، شمـ ۲، آوریل ۱۹۰۵، به انتقاد از آثار او پرداخته و به برخی از اشتباهات او اشاره کرده‌اند.
(۱) آزاد بلگرامی، میرغلام‌علی، خزانه عامره، کانپور، ۱۸۷۱م، ۱۳۹۰۰.
(۲) آزاد بلگرامی، ماثرالکرام، حیدرآباد دکن، ۱۹۱۰م، ۱۳۹۰۱.
(۳) آزاد بلگرامی، سرو آزاد (دفتر دوم مآثرالکرام)، لاهور ۱۹۱۳م، ۱۳۹۰۲.
(۴) آقابزرگ، الذریعه، ۸/۲۵۵، ۱۲/۱۲۷.
(۵) تتوی، میرعلیشیر قانع، مقالات‌الشعراء، به کوشش حسام‌الدین راشدی، کراچی، ۱۹۵۷م.
(۷) حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکره مردم دیده، لاهور، ۱۳۳۹ق/۱۹۲۱م.
(۸) شبلی نعمانی، «مولوی غلام‌علی آزاد بلگرامی»، مقالات شبلی، حصه اول (تاریخی)، ج ۵، معارف اعظمگره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۵م.
(۹) گوپاموی، محمد قدرت‌الله، تذکرة نتایج‌الافکار، بمبئی، ۱۳۳۶ق/۱۹۱۸.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «آزاد بلگرامی»، شماره۱۸۱.
