آداب دعا
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
آداب جمع
ادب و به معنای رفتارها و گفتارهای شایسته بوده و
دعا، درخواست توأم با
خضوع و
تضرع بنده از
خداوند است. آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود. توجه هنگام دعا،
خوف از خدا و طمع به فضل او، خوش‌گمانی به خدا، اصرار بر دعا و... از جمله آداب باطنی و
صلوات قبل و بعد دعا،
حمد و ثنای خدا،
شکر نعمت، داشتن
لقمه حلال و... از آداب ظاهری دعا به حساب می‌آید.
دعا رابطه معنوی میان
خالق و
مخلوق و رشته پیوند میان عاشق و معشوق است. دعا، یاد دوست در
دل راندن و نام او بر زبان آوردن و کلید
عطا و وسیله قرب الی الله و مخ
عبادت و حیات
روح است.
دعا روی آوردن بنده فقیر محتاج بر درگاه خداوند بی‌نیاز و مشتاق است. چنان مشتاق بندگان خویش است که فرمود: «اگر به درگاه من نیایید و از من چیزی درخواست نکنید به شما توجهی نمی‌کنم».
پس در این حال که حق‌تعالی باب دعا و
مناجات را به روی بنده خود گشوده و به او اجازه حضور در محضر خود داده، بنده نیز باید ادب مقام مقدس ربوبیت را نگه دارد و چنان رفتار کند که سزاوار مقام حق تعالی است.
آداب دعا به دو قسم باطنی و ظاهری تقسیم می‌شود و آداب ظاهری به چهار قسم.
برخی از آداب باطنی دعا به شرح زیر است:
دعاکننده باید توجه داشته باشد که مخاطب او مالک و خالق اوست پس باید با تمام وجود توجهش به دعای خود باشد و معلوم است که صرف حرف زدن بدون توجه در حقیقت بی‌اعتنایی به مخاطب است، هر چند
خداوند متعال این بی‌اعتنایی را می‌بخشد اما نباید انتظار اجابت دعا را داشت.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «خداوند متعال دعای
دل غافل را مستجاب نمی‌کند پس هنگام دعا با تمام وجود رو به سوی خدا بیاور، پس از آن یقین به اجابت داشته باش».
دلی‌که پر از وسوسه‌های شیطانی و هواهای نفسانی است نمی‌تواند با مبدا خیر و کمال مطلق در ارتباط باشد وقتی
دل در طلب
گناه باشد بر زبان راندن دعا و درخواست خیر، فقط ابراز کردن چند جمله
دروغ است لذا
امیرمومنان (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «بهترین دعا آن است که از سینه‌ای پاک و قلبی پرهیزگار صادر شود.»
اگر دعا با توجه باشد، هم
خوف به همراه دارد و هم طمع؛ ترس از گناه که مبادا انسان را مبغوض حق تعالی کند و در نتیجه مانع اجابت دعا بشود. اما از طرفی
فضل و
کرم خداوند باعث طمع انسان به استجابت دعا می‌شود. خداوند می‌فرماید: «در حال خوف و طمع دعا کنید.»
انسان همه هستی خود را از خدا دارد و هیچ چیز او از خودش نیست. چه چیزهایی که مال شخص او، محسوب می‌شود و مخصوص خود اوست هم‌چون روح و بدن. مال، همسر و فرزند؛ و چه نعمت‌های عمومی که همه بندگان خدا از آن بهره‌مندند و اغلب، این نعمت‌ها مورد
غفلت و فراموشی هستند مثل
خورشید،
دریا،
زمین و حتی قوانین طبیعی این جهان. بنابراین انسان‌ها به معنای واقعی، فقیر هستند پس در دعا باید اول توجه به این فقر و ذلت خود داشته باشد و با همان حال دعا کند. امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «خداوند متعال به
موسی وحی کرد: ای موسی، وقتی در پیشگاه من هستی، هم‌چون بنده ذلیل و فقیر باش.»
برآوردن حاجت بندگان به هر اندازه بزرگ باشد برای خداوند، هیچ زحمتی ندارد و از طرفی خداوند کریم و بخشنده است و نعمت‌های بی‌شماری را به بندگان خود داده است پس شایسته است انسان وقتی دعا می‌کند به اجابت آن خوش گمان باشد چنان‌که امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «وقتی دعا کردی در همان حال فکر کن حاجتت برآورده شده و حاضر است»
همچنین
پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: به درگاه خداوند در حالی دعا کنید که
یقین به اجابت دارید.
امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: قسم به خدا، چون بنده‌ای در حاجت خود اصرار کند خداوند حاجتش را برآورد
و امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: هر کس دری را پی‌در‌پی بکوبد و اصرار کند عاقبت گشوده شود.
مولوی همین حدیث را به نظم کشیده:
گفت پیغمبر که چون کوبی دری •••••• عاقبت زآن در برون آید سری
امام خمینی در باب آداب دعا به آداب ظاهری و باطنی توجه کرده و بیش از هر چیز بر آداب باطنی و حال معنوی تاکید ورزیده است و بر این عقیده است که سالک با رعایت آداب باطنی و در سایه آن حال معنوی، از دعا و نیازش بهره بیشتری می‌برد. امام خمینی در این زمینه چند امر را مهم می‌داند:
۱- دوری از اعتماد به خویشتن تا جایی که زبان باطن او در محضر ربوبی با عجز و نیاز همراه باشد.
۲- رعایت طهارت و توجه به سرّ طهارت و وضو که با رعایت این ادب، داعی و سالک متوجه می‌شود که با ناپاکی‌های ظاهری نباید به درگاه خدا رفت، چه رسد به ناپاکی‌های معنوی که اصل همه ناپاکی‌هاست و
دل بنده را آلوده می‌سازد.
۳- تفکر در معانی ادعیه و مناجات‌ها و حالات اولیای الهی که چگونه در پیشگاه الهی اظهار عجز و تذلل می‌کنند.
۴- حضور قلب در دعا: زیرا با
غفلت و نسیان قلب، هیچ فایده‌ای از ذکر و دعا نصیب بنده نمی‌شود و این‌گونه اعمال در روح او تاثیری نخواهد داشت.
۵- دعا به
زبان استعداد که منوط به رفع حجاب‌های ظلمانی و نورانی است و دعاکننده تا می‌تواند باید باطن خود پاک کند و آن را از آلودگی‌ها و ملکات پست تهی سازد تا دعایش مستجاب شود و از مرحله گفتار به مقام حال و از مقام حال به لسان استعداد برسد و از ظاهر به باطن سرایت کرده و به مقصد نایل شود.
۶- دعاکننده با حال تضرع و با گفتن «اللهم» یا «یا الله» دعای خود را آغاز کند؛ زیرا خداوند با اسم جامع و محیطش، حافظ و نگهبان اوست و باید داعی با توسل به مربی خود با همین اسم جامع دعایش را آغاز کند تا گرفتار راهزن این راه که
شیطان است، نشود.
این نوع از آداب دعا به چهار قسم تقسیم می‌شود:
۱- گفتن بسم الله: پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «خداوند متعال فرموده است هر کار مهمی بدون
بسم الله شروع شود، عقیم خواهد ماند.»
و عقیم ماندن دعا به معنای اجابت نشدن آن است. در جای دیگر پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «دعایی که با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شود هرگز رد نخواهد شد.»
۲-
حمد و
ثنا: امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «هر دعایی که قبلش حمد خداوند نباشد، آن دعا عقیم است.»
و پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «اول تمجید خداوند سپس دعا.»
این ادب را خود
معصومین در دعاها و مناجات‌های خود رعایت می‌کردند.
صحیفه سجادیه شاهد این مدعاست.
۳- صدقه دادن: دعا طلب خیر است و دادن
صدقه اثبات عملی خیرخواهی است. لذا پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «اول صدقه بدهید هر کس دعا را با صدقه شروع کند دعایش رد نمی‌شود.»
۴-
صلوات: امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «هر کس حاجتی از خداوند متعال دارد با صلوات بر محمد و آل او شروع کند پس حاجت خود را ذکر کند در آخر دعای خود را با صلوات ختم کند چرا که خداوند متعال کریم‌تر از آن است که دو طرف دعا را قبول کند و وسط آن را نپذیرد.»
۱- دست‌ها را بلند کردن:
امام حسین (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «رسول خدا هنگام دعا دستانش را بالا می‌برد هم‌چون مسکینی که غذا طلب می‌کند.»
«از
حضرت علی (علیه‌السّلام) پرسیدند: چرا باید دست‌ها را به سوی آسمان بلند کرد در حالیکه خداوند همه جا هست. حضرت فرمودند: به دلیل
آیه و فی السما رزقکم و ما توعدون
چون
رزق و
روزی انسان از آسمان نازل می‌شود.»
۲- عمومیت دادن به دعا: پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرمایند: «وقتی کسی دعا می‌کند آن را عمومیت دهد (و برای دیگران نیز دعا کند) چرا که باعث استجابت دعا می‌شود.»
خود معصومین (علیهم‌السلام) این نکته را رعایت می‌کردند. «
امام حسن (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: یک شب مادرم به دعا ایستاد و من هر چه گوش کردم نشنیدم برای خودش دعا کند. پرسیدم چرا فقط برای دیگران دعا می‌کنید و خود را فراموش کرده‌اید. مادرم فرمود: الجار ثم الدار اول همسایه بعد اهل خانه.»
۳- پنهانی دعا کردن: خداوند می‌فرمایند: «پروردگارتان را در حال تضرع و مخفیانه بخوانید»
امام رضا (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «یک دعای پنهانی بنده برابر است با هفتاد دعایی که به صورت آشکارا وعلنی باشد.»
چرا که بهترین راه برای فرار از
ریا در عبادات، انجام مخفیانه آن است.
۴- دعای جمعی: به فرموده حضرت علی (علیه‌السّلام): «دست خدا همیشه همراه جماعت است.»
دعا نیز اگر با جماعت باشد امکان اجابت آن بیشتر است. امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «هرگاه چهار نفر یک چیز را با هم از خدا طلب کنند، قبل از متفرغ شدن، دعایشان اجابت می‌شود.»
همچنین می‌فرمایند: «وقتی پدرم از پیشامدی ناراحت می‌شد، زن‌ها و بچه‌ها را جمع می‌کرد و دعا می‌فرمود و بقیه، آمین می‌گفتند.»
۱- صلوات: امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «دعا در حجاب می‌ماند و به آسمان نمی‌رود تا اینکه صلوات فرستاده شود بر محمد و آل محمد.»
۲- دست به سر و صورت کشیدن و امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «وقتی کسی دعا می‌کند بعد از آن دستش را بر سر و صورت بکشد.»
۱-
عمل صالح: پیامبر اسلام می‌فرمایند: «دعاکننده بدون عمل مثل تیرانداز بدون کمان است.»
و روشن است که این عمل باید به گونه‌ای باشد که رضای خداوند در آن باشد بر همین اساس از مهمترین آداب دعا، همراه بودن آن با عمل صالح است چنان‌که خداوند می‌فرماید: دعای کسانی اجابت می‌شود که
ایمان دارند و عمل صالح انجام می‌دهند.
این ادب حتی بعد از دعا نیز باید حفظ شود یعنی اعمال خلاف مانع اجابت آن می‌شود.
امام باقر (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «گاهی بنده‌ای از خداوند حاجتی را درخواست می‌کند این درخواست سزاوار اجابت است حال یا با تاخیر یا تعجیل، پس از آن بنده مرتکب گناه می‌شود خداوند به
فرشته امر می‌کند حاجات او را برآورده نکن و او را از
نعمت اجابت محروم کن چرا که او باعث
غضب من و محرومیت از فضل و کرم من شد.»
۲-
امر به معروف و نهی از منکر: امیرمومنان (علیه‌السّلام) فرمودند: «تقوای الهی پیشه کنید و عملتان را نیک گردانید. و درون خود را برای خدا خالص کنید و امر به معروف و نهی از منکر کنید تا خداوند دعای شما را اجابت کند.»
حضرت علی (علیه‌السّلام) در
وصیت‌نامه خود می‌فرمایند: «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید چرا که خداوند اشرار امت را بر شما مسلط خواهد کرد و آنگاه هر چه دعا کنید اجابت نخواهد شد.»
امر به معروف، احساس مسئولیت تک تک مسلمانان در برابر جامعه است و بی‌تفاوتی نسبت به بندگان خدا باعث قطع ارتباط معنوی با خداوند شده، در نتیجه دعا به اجابت نمی‌رسد.
۳-
شکر نعمت: اجابت دعا از جانب خداوند از باب
رحمت و کرم خداوند است و این رحمت به کسی تعلق می‌گیرد که شکرگزار نعمت‌های داده شده باشد. وقتی از امیرمومنان دلیل عدم اجابت دعا سوال می‌شود می‌فرمایند: «شما از نعمت‌های مولای خود استفاده کردید اما شکرگزار نبودید.»
۴-
لقمه حلال: امام صادق (علیه‌السّلام) می‌فرمایند: «وقتی کسی از شما می‌خواهد دعایش مستجاب شود باید کسب حلال داشته باشد و
حق‌الناس بر گردنش نباشد دعای بنده‌ای که در شکمش حرام باشد یا حق‌الناس بر گردنش باشد به سوی خدا بالا نمی‌رود.»
•
سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «آداب و شرایط دعا»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۰۹/۰۳. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.
