آثار باستانی مشهد
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهر مقدس مشهد از شهرهای مذهبی جهان در استان خراسان رضوی بوده و
حرم امام رضا (علیه‌السلام) در آن قرار دارد. این شهر به دلیل وسعت استان و تنوع جلوه‌های زیبای طبیعی و تاریخی؛ از
آثار باستانی فراوانی برخوردار است. برخی از
آثار باستانی مشهد عبارت‌اند از: موزه مرکزی آستان قدس رضوی، آرامگاه فردوسی، آرامگاه نادر شاه افشار،
گنبد هارونیه و....
موزه مرکزی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۲۴ هجری قمری افتتاح شده و از غنی‌ترین موزه‌های ایران محسوب می‌شود. موزه مرکزی در ضلع شمال شرقی صحن امام خمینی (رحمه‌الله‌علیه) قرار دارد و مجموعه‌ای از سکه‌های بی‌نظیر از دوره‌های مختلف تاریخی، اشیای عتیقه مسی، سنگی، طلایی، مفرغی و... در آن نگهداری می‌شود. همچنین چندین کتیبه تاریخی و نسخ ارزشمند تاریخی دیگر در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. امروزه اشیاء نفیس و گرانب‌های این مکان منحصرا در یازده مورد جداگانه به نمایش در آمده است.
منصور بن حسن ملقب به
ابوالقاسم فردوسی در سال ۳۲۹ هجری قمری در پاژ به دنیا آمد. گویند وی از نجیب‌زادگان توس و از طبقه دهقانان بود. فردوسی چهل ساله بود که کار هزار بیت سروده دقیقی توسی را دنبال نمود. وی نظم داستان‌های
ملی را آغاز و آن را با شصت هزار بیت به اتمام رساند. در ۶۵ سالگی زمینه ارتباطش با سلطان محمود فراهم آمد اما این رابطه حسنه چند سال بیشتر دوام نیافت.
سرانجام فردوسی سال های پایانی عمر خود را در بینوایی بسر برد تا اینکه به سال ۴۱۱ و بنا به قولی ۴۱۶ قمری در
توس درگذشت. بنای فعلی آرامگاه وی پس از یک سلسله تحولات معماری با زیر بنای ۹۴۵ متر مربع در سال ۱۳۴۵ ساخته شده است.
آرامگاه فردوسی بنایی است که در سال ۱۳۱۳ هم‌زمان با جشن هزاره فردوسی در توس نزدیک
مشهد به یاد ابوالقاسم فردوسی افتتاح شد. مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در فاصله بیست کیلومتری شهر مشهد به طرف
قوچان راه دو طرفه می‌شود و یکی از این راه‌ها در جهت شمال به وسیله بلواری به نام پردیس به طول ۷ کیلومتر به باغ آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی می‌رسد در مسیر و پیش از رسیدن به آرامگاه حکیم فردوسی از کنار شهر تاریخی «تابران» زادگاه
محمد غزالی عبور می‌کنید و پس از آن از کنار بقعه تاریخی هارونیه گذر خواهید کرد.
می‌توانید با گذر از ضلع شرقی باغ و آرامگاه حکیم و طی ۲۸ کیلومتر مسافت در جاده آسفالته‌ای که نهایتا به جاده فعلی مشهد - کلات نادری ختم می‌شود به روستای «پاژ» زادگاه حکیم فرزانه توس برسید این روستا در حال حاضر بسیار محقر و مخروبه است و از سوی تازیان «فاز» نامیده می‌شود. بنا بر شواهد باستان‌شناسی این منطقه توس تاریخی است که در دوره اساطیری به دست توس پهلوان ایرانی بنا گذاشته شد.
سراینده حماسه‌های بزرگ ایران نیز در همین نقطه به خاک سپرده شد. در سال ۱۳۰۳ هم‌زمان با برپایی جشن هزاره فردوسی قرار شد تا آرامگاه فردوسی به همت انجمن
آثار ملی ساخته شود. همچنین امروز مهدی اخوان ثالث (م.امید) شاعر و مبارز میهن‌دوست خراسانی از سال ۱۳۶۹ به دست مردم و فرهیختگان خراسانی پس از طواف به دور آرامگاه دانشمند فرزانه پردیسی توسی در کنار ایشان آرمیده است.
آرامگاه نادرشاه بنایی است در مجموعه باغ موزه نادری در شهر مشهد که به یادبود
نادرشاه افشار در سال ۱۳۴۲ خورشیدی توسط هوشنگ سیحون طراحی و ساخته شده است.
نادر شاه افشار اولین پادشاه از سلسله افشاریان است که در زمان خود با رشادت و پایمردی، ایران را از انحطاط
صفویان و تسلط افغان‌ها نجات بخشید. اما به خاطر تندخوئی‌هایی که در آخر عمر دچار شده بود، در سال ۱۱۶۰ قمری به دست سرداران خود کشته شد. او که در زمان حیات برای خود آرامگاهی شبیه به تاج محل هندوستان تدارک دیده بود، اما نتوانست آن را به پایان برساند. این آرامگاه کوچک در سال ۱۱۴۵ هجری قمری در مجاور چهارباغ شاهی و روبروی
حرم امام رضا (علیه‌السّلام) از خشت و گل ساخته شد.
قوام‌السلطنه در اواخر عهد قاجار (۱۲۹۶ خورشیدی) در محل یکی از مقابر ویران شده نادری، آرامگاه جدیدی برای وی ساخت و استخوان‌های او را از
تهران به مقبره مزبور حمل کردند. بنای جدید که در محل فعلی آرامگاه وی قرار داشت مدتی بر پا بود تا این که انجمن
آثار ملی ایران در سال ۱۳۳۵ خورشیدی درصدد بر آمد آرامگاهی مناسبِ شأن نادرشاه برای وی در همان محل مقبره ساخته قوام‌السلطنه ساخته شود.
این کار از سال ۱۳۳۶ شروع و در سال ۱۳۴۲ به پایان رسید. ساختمان جدید آرامگاه نادر شاه افشار در تاریخ ۱۲ فروردین ماه سال ۱۳۴۲ به همت انجمن
آثار ملی ایران در باغ نادری بازگشایی شد. بنای کنونی آرامگاه نادر در سال ۱۳۴۰ شمسی به اتمام رسید. این بنا مشتمل بر اتاق آرامگاه، تالار موزه، راهرو ها، تالار پذیرایی، باغ و جوی‌های سنگی و آب نماهای زیبا است. مجسمه مفرغی نادر سوار بر اسب، با طراحی ابوالحسن صدیقی، هنرمند معاصر ایرانی ساخته شده که ریخته‌گری آن در ایتالیا انجام و هم اکنون متصل به آرامگاه است.
تنها اثر بر جای مانده از توس قدیم بنای آجری است معروف به
گنبد هارونیه که در دهه‌های اخیر به همت انجمن
آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و بازسازی شده است مردم این بنا را زندان هارونیه می‌نامند و در متون و سفرنامه‌ها از آن مسجد توس آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است تحقیقات اخیر نشان داده که هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است گه در سده‌های هفتم یا هشتم هجری هم پهلو با یک بنای مذهبی دیگر و بر روی خرابه‌های ابنیه کهن ساخته شده است این بنا مشتمل بر یک فضای وسیع مربع گنبددار به ارتفاع حدود ۲۵ متر و وسعت ۱۲•۱۲ متر است در انتهای بنا سه حجره با اتاقک با تزئیناتی شامل گچ‌بری قرار دارند تزدینات خارجی آن منحصر به قابهای عمودی وستون نماهای طرفین ورودی می باشد.
این مکان تاریخی در حدود ۶۰۰ متری از آرامگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی قرار گرفته و منحصرا
خانقاه و یا مقبره‌ای است که در سده هشتم هجری بر روی بناهای کهن شهر تابران بنیاد گردیده است. در کنار این بنا سنگ سیاهی به عنوان یادبود محمد غزالی از عرفای سده پنجم و ششم هجری دیده می‌شود.
این بنا در میان میدانی به همین نام در خیابان آخوند خراسانی واقع گردیده است و در وسط میدانی به همین نام واقع شده است. وجه تسمیه بنا گنبد مزین به کاشی‌کاری فیروزه‌ای متمایل به سبز آن می‌باشد. پلان گنبد سبز ۸ ضلعی و دارای ۴ ایوان است. علاوه بر ایوان و طاق‌نماها، کاشی‌کاری زیبای آن به بقعه جلوه خاص بخشیده است.
گنبد سبز، مدفن
شیخ محمد مومن عارف می‌باشد که احتمالا در سال ۱۰۳۶ قمری بنیان و در سال های ۱۰۵۵ و ۱۰۵۸ تکمیل و تزئین شده است. بقعه مزبور پیش از این با نمای ساده در بدنه و گنبد، در میان قبرستانی از
دوره صفویه به نام میر هوا قرار گرفته بود. بعدها به وسیله دیوارکشی محصور گردیده و پیرامون آن محوطه سازی شده است.
با توسعه شهر مشهد و خیابان‌کشی‌ها ،الحاقات از اطراف بنا برچیده شده و میان میدانی قرار گرفته است. نمای این بنا در سال ۱۳۵۳ ش کاشی‌کاری شده و مرمت‌هایی در درون آن نیز انجام گردیده است. فضای داخلی بقعه دارای کتیبه‌ای است با مضمون صلوات کبیره و حدیثی از
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم) که در پایان آن، نام راقم این سطور با عبارت (نمقفه حسین بن محمد المشهدی) و تاریخ ۱۰۵۸ ق دیده می‌شود.
روستای پاژ در پانزده کیلومتری شمال شهر مشهد در تقاطع جاده کارده به کلات نادری واقع شده است به استناد متون تاریخی و ادبی بر جای مانده این روستا زادگاه حکیم ابوالقاسم فردوسی است بطوری‌که نگاشته‌اند حکیم حماسه‌سرای ایران در سال ۳۲۹ یا ۳۳۰ هجری قمری در همین روستا چشم به جهان گشود و در سن ۳۰ سالگی نظم شاهنامه را آغاز و پس از مصرف ۳۵ سال اشعار حماسی خود را بنام شاهنامه به پایان رسانید و به روایت مشهور سال ۴۱۶ ه. ق به دیار باقی شتافت روستای فعلی پاژ دارای ۸۰۰ هکتار مساحت است که از مجموع آن حدوداً ۴ هکتار به بخش مسکونی اختصاص یافته است، بخشی از فضای مسکونی روستا در میان آن و بقیه بر روی تپه‌ای موسوم به قلعه بلند مکانی که بنظر می‌رسد در گذشته محل اصلی و هسته مرکزی دهکده پاژ بوده قرار دارد زیرا پیرامون آن تا چندی قبل خندقی وجود داشت که جهت ممانعت از پیشروی مهاجمین آن را پر از آب می‌نموده‌اند بجز تپه موجود در فاصله تقریبی پانصد متر از پشته اولیه بلند دیگری نمایان است که در نزد اهالی به قلعه کهنه پاژ معروف است سفال‌های رنگارنگ و لعاب‌دار پارکنده بر روی این بلندی نشانه‌ای از تداوم مدنیت پاژ در سدهای اولیه بعد از
اسلام تا قرن نهم و دهم هجری است.
مقبره امیر غیاث‌الدین ملکشاه معروف به
مسجد ۷۲ تن در بازار بزرگ واقع شده، از بناهای قرن نهم هجری قمری و مشتمل بر فضای چهار طاقی گنبد دو پوش، دو مناره و یک ایوان است. بنای کنونی ابتدا مقبره‌ای بوده که
امیر غیاث‌الدین بین سال های ۸۰۷ تا ۸۱۷ برای خود بنا کرده و در دوره های بعد به مسجد تبدیل شده است. در حال حاضر این اثر تاریخی به مسجد ۷۲ تن معروف است.
از دیگر اماکن تاریخی مشهد می‌توان به باغ خونی، حمام مهدی قلی‌بیک (حمام شاه)، خانه ملک و ... اشاره نمود.
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، برگرفته از مقاله «شهرستان مشهد»، بازنویسی توسط گروه پژوهشی ویکی فقه، تاریخ بازیابی ۱۳۹۸/۶/۲۹.
