یوگنی‌ادواردویچ برتلس
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بِرتِلس، یوگنی ادواردویچ، خاورشناس نامی روس بود.
در ۱۲۶۹ ش /۱۸۹۰ در سن پترزبورگ زاده شد. پس از گذراندن دوره تحصیلات مقدماتی، به دانشگاه سن پترزبورگ راه یافت و نزد استادانی چون روماسکویچ، فریمان، بارتولد و اُلدنبورگ تحصیل کرد. پس از پایان تحصیلات در ۱۲۹۹ ش/ ۱۹۲۰، در دانشکده خاورشناسی به تدریس پرداخت
و در همان زمان به موزه خلق‌های
آسیا پیوست و تا پایان عمر در آن‌جا مشغول به کار بود. در ۱۳۰۷ش /۱۹۲۸ از دانشگاه سن پترزبورگ عنوان استادی ارشد (پروفسوری) دریافت کرد. در ۱۳۱۱ش /۱۹۳۲ سرپرستی بخش زبان و تاریخ
تاجیکستان را در فرهنگستان علوم اتحاد جماهیر شوروی (سابق) برعهده گرفت و در ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹ به سرپرستی بخش ایرانشناسی برگزیده شد. در۱۳۲۹ ش/ ۱۹۵۰ به مسکو انتقال یافت و در ۱۳۳۶ ش/ ۱۹۵۷ در همان‌جا درگذشت.
وی ۳۷ سال در انستیتوی خاورشناسی خدمت می‌کرد، و در دانشگاه‌های مسکو، سن پترزبورگ و آسیای میانه تدریس کرد.
همچنین در کنگره‌های جهانی
هنر و باستانشناسی ایرانی (مسکو ـ سن پترزبورگ، ۱۳۱۴ ش/ ۱۹۳۵)،
بوعلی سینا (تهران، ۱۳۴۳ ش/ ۱۹۵۴)، و بیست و سومین کنگره جهانی خاورشناسان (کمبریج، ۱۳۴۳ش /۱۹۵۴) با گزارش‌هایی در موضوعات
ادب فارسی شرکت جست.
برتلس خاورشناسی پرکار بود؛ او کارش را با ترجمه آغاز کرد، چنانکه نخستین کارهایش برگردانیدن
گلستان سعدی (۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲)،
بلبل نامه منسوب به عطار (۱۳۰۲ش/ ۱۹۲۳)، و هفت پیکر نظامی (۱۳۰۲ش /۱۹۲۳) به زبان روسی بود.
او همچنین درباره
تصوف و ادبیات تصوّف به پژوهش پرداخت و مجموعه تحقیقاتش درباره افکار و آثار ابراهیم ادهم، فضیل عیاض، ابوالحسن خرقانی، باباکوهی شیرازی، عبدالله انصاری، نجم الدین کبری،
شیخ فرید الدین عطار،
ملا محسن فیض کاشانی و دیگر عارفان فارسی گوی در کتاب تصوّف و ادبیات تصوّف به طبع رسید، هر چند که این کتاب در شناخت تصوّف و عارفان
مسلمان و شاعران فارسی گوی عاری از اشتباه نیست.
در ۱۳۳۹ـ۱۳۵۰ ش/ ۱۹۶۰ـ ۱۹۷۱ متن علمی و انتقادی شاهنامه، به سرپرستی باباجان غفوراُف، با همکاری و نظارت برتلس، در مسکو تهیه و بعداً چاپ شد.
از دیگر آثار پژوهشی برتلس در زمینه ادب فارسی، کتاب نظامی اوست که در ۱۳۲۰ ش/ ۱۹۴۱ به طبع رسیده؛ و نیز متن مصحح اسکندرنامه نظامی که در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ جایزه دولتی را به خود اختصاص داده است.
او درباره جامی و نوایی نیز مقالات و کتاب‌هایی تألیف کرده، از جمله دو اثر او درباره نوایی و جامی به ترتیب در ۱۳۲۷ ش/ ۱۹۴۸ در تاشکند و در ۱۳۲۸ ش/ ۱۹۴۹ در دوشنبه چاپ و منتشر شده است. ترجمه برخی از شاهکارهای ادب فارسی، مانند
سفرنامه ناصرخسرو (۱۹۳۳) و
قابوسنامه (۱۹۵۳) به روسی، از دیگر آثار برتلس است که سبب آشنایی مردم شوروی (سابق) با فرهنگ و ادب
ایران شد.
وی همچنین در برخی از دانشنامه‌ها، بویژه > دایره المعارف بزرگ شوروی < و د. اسلام، مقالاتی در معرفی شخصیت‌های فرهنگی و ادبی نوشته است. آخرین کار برجسته وی پژوهشی است با عنوان پنجمین مناظره اسدی طوسی که پس از مرگش به طبع رسیده است. به طوری که پروفسور بلدرف برشمرده است، برتلس 315 اثر داشته که چهل اثر او به زبان‌های شرقی و اروپایی ترجمه و نشر شده است.
زبده آثار برتلس پس از مرگش بین سال‌های ۱۳۳۹ـ ۱۳۴۴ ش/ ۱۹۶۰ـ ۱۹۶۵ در مسکو در چهار مجلّد به چاپ رسید که عبارت است از: تاریخ ادبیات فارسی (ترجمه فارسی: سیروس ایزدی، ۱۳۷۴ ش)؛ نظامی و فضولی؛ تصوّف و ادبیات تصوّف (ترجمه سیروس ایزدی، ۱۳۵۶ ش)؛ نوایی و جامی.
بخش عمده تألیفات برتلس درباره ادبیات فارسی است و برخی از پژوهش‌های ارزنده او درباره شاعران فارسی گوی، مانند
عنصری، غضائری رازی، فرّخی،
منوچهری، مسعودسعدسلمان، سنایی، عمعق بخارایی، سوزنی سمرقندی و نظامی عروضی، در کتاب تاریخ ادبیات فارسی او مندرج است. برتلس در جشن هزارمین سال تولد فردوسی که در مهرماه ۱۳۱۳ در ایران برگزار شد، شرکت داشت و به زبان فارسی سخنرانی کرد.
(۱) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک، ج ۱، دوشنبه ۱۹۷۸ (به خط سیریلی).
(۲) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک، ج ۱، دوشنبه ۱۹۸۸، ذیل «برتلس» (نوشته م ملا احمدوف، سیریلی).
(۳) مصطفی حسینی طباطبائی، نقد آثار خاورشناسان، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۴) ابوالقاسم سحاب، فرهنگ خاورشناسان، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۵) G Y Aliyev, "Bibliografia nauchnikh trudov Engeniya Eduardovicha Berthelsa", Sovetkoe Vostokovedeniye, ۱ (۱۹۵۸) ;.
(۶) A N Boldirev, "Nauchnoe nasledeniye Evgeniya Eduardovicha Bertelsa", in E Bertel's, Izbrannitrudi, vol I: Istoriya Persidsko-Tadjiskoy literature , Moscow ۱۹۶۰;.
(۷) Encyclopaedia Iranica, sv "Berthels" (by Michael Zand) ;.
(۸) Great so viet encyclopedia, New York ۱۹۷۳-۱۹۸۳, sv "Bertel's, Evgenii Eduardovich" (by N M Osmanov) ;.
(۹) Sovet skaya Istoricheskaya Ensiklopediya, II, Moscow ۱۹۶۲, sv "Berthels" (by A N Boldirev) ;.
(۱۰) Uzbek Sovet Ensiklopediyasi, II, Tashkent ۱۹۷۲
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برتلس»، شماره۹۰۱.
