کتابشناسی علوم قرآن
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتابشناسی
علوم قرآن به تالیفات در زمینه علوم
قرآن از آغاز تاکنون اطلاق می‌شود.
آثار و نوشته‌های علوم قرآنی را می‌توان سه نوع برشمرد:
۱. نوشته‌های حاوی تعدادی از مباحث مهم علوم قرآنی؛
۲. کتاب‌هایی که به موضوع معینی از موضوعات علوم قرآنی پرداخته‌اند؛
۳. مباحثی از علوم قرآنی که به عنوان مقدمه کتاب‌های تفسیری نگاشته شده‌اند.
علوم مختلف قرآن ابتدا (از اول
قرن دوم تا قرن پنجم هجری) به طور مستقل و بدون این که تحت عنوان علوم قرآنی قرار گیرد نگارش یافته‌اند. اوایل قرن پنجم تا قرن دهم هجری دوره نضج علوم قرآن به عنوان یک فن مدون است.
تدوین جامع انواع علوم قرآنی از قرن هشتم با تالیف کتاب
البرهان فی علوم القرآن اثر زرکشی آغاز می‌شد. جامعیت کتاب وی در زمینه انواع علوم قرآنی تا آن
زمان بی سابقه بود؛ به گونه‌ای که سیوطی ضمن انتقاد از پیشینیان خود به جهت عدم تدوین کتابی جامع در زمینه انواع علوم قرآنی، پس از مطالعه البرهان اظهار سرور و شادمانی کرده، خود نیز به تالیف کتابی مبسوط در همین زمینه مصمم می‌شود.
کتاب
الاتقان فی علوم القرآن اثر
جلال الدین سیوطی را می‌توان بهترین کتاب و فصل الختام آثار علوم قرآنی در دوره نضج علوم قرآنی (
قرن پنجم تا دهم هجری) دانست. یکی از منابع مهم سیوطی در این اثر، خود کتاب البرهان بوده است.
پس از الاتقان
رشد و بالندگی نگارش و تدوین علوم قرآنی تا مدت‌ها متوقف شد و بیشتر نگارش‌های علوم قرآنی تنها در زمینه‌هایی خاص صورت گرفت و از شدت آهنگ گرایش به
علوم قرآنی کاسته شد؛ اما در قرن اخیر دانشمندان فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم قرآنی تالیفات گران سنگی عرضه کرده‌اند.
برخی از معروف‌ترین مؤلفان علوم قرآنی و اسامی تالیفات آن‌ها به ترتیب زمانی به این قرار است:
یحیی بن یعمر (م ۸۹ ق) به او کتابی در
قرائت نسبت داده‌اند.
حسن بصری (م ۱۱۰ ق)؛
عبدالله بن عامر یحصبی (م ۱۱۸ ق)؛
عطاء بن ابی مسلم میسرة خراسانی (م ۱۳۵ ق)؛ ابان بن تغلب (م ۱۴۱ ق)؛ محمد بن سائب کلبی (م ۱۴۶ ق)؛ حسین بن واقدی مروزی (م ۱۵۱ ق)؛
خلیل بن احمد (م ۱۷۰ ق).
یحی بن زیاد ،
معروف بن فراء (م ۲۰۷ ق) مؤلف معانی القرآن و کتب دیگر؛ محمد بن جنید (م ۲۸۱ ق) صاحب امثال القرآن؛
محمد بن مسعود عیاشی دارای تالیفات بسیار و از جمله تفسیری معروف به نام خودش؛
قاسم بن سلام (م ۲۲۴ ق) مؤلف الناسخ و المنسوخ، القرائات و فضائل القرآن؛ علی بن مدینی (م ۲۳۴ ق) مؤلف اسباب النزول.
محمد بن یزید واسطی (م ۳۰۶ یا ۳۰۹ ق) مؤلف اعجاز القرآن؛ ابوعلی کوفی (۳۴۶ ق) صاحب فضائل القرآن؛
ابن جریر طبری (م ۳۱۰ ق) صاحب تفسیر معروف؛ ابوبکر بن قاسم انباری (م ۳۲۸ ق) نویسنده عجائب علوم القرآن؛
سید شریف رضی (م ۴۰۶ق) نویسنده تلخیص البیان فی مجازات القرآن؛ ابوبکر سجستانی (م ۳۳۰ ق) مؤلف غریب القرآن؛ محمد بن خلف بن مرزبان (م ۳۰۹ ق) مؤلف الحاوی فی علوم القرآن؛
ابوالحسن اشعری (م ۳۲۴ ق) نویسنده المختزن فی علوم القرآن.
ابن ندیم در کتاب الفهرست نام بسیاری از دانشمندان و کتاب‌های آنان را که تا
زمان او (قرن چهارم هجری) در زمینه‌های قرآنی بوده، ذکر کرده است.
علی بن سعید الحوفی (م ۴۳۰ ق) صاحب البرهان فی علوم القرآن.
ابن جوزی (م ۵۹۷ ق) مؤلف کتاب فنون الافنان فی علوم القرآن و المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن.
علم الدین سخاوی (م ۶۴۱ ق) مؤلف جمال القراء؛
ابوشامه (م ۶۶۵ ق) صاحب کتاب المرشد الوجیز فیما یتعلق بالقرآن العزیز.
بدرالدین زرکشی (م ۷۹۴ ق) مؤلف البرهان فی علوم القرآن؛
ابن تیمیه حرانی (م ۷۲۸ ق) صاحب رساله‌ای در اصول تفسیر که شامل موضوعاتی از علوم قرآن است.
محمد بن سلیمان کافیجی (م ۸۷۳ ق) مؤلف التیسیر فی قواعد علم التفسیر؛ جلال الدین بلقینی (م ۸۲۴ق) نویسنده مواقع العلوم من مواقع النجوم.
جلال الدین سیوطی (م ۹۱۱ ق) مؤلف کتاب مشهور الاتقان فی علوم القرآن.
اسامی بعضی از مهم‌ترین آثار علوم قرآنی در دوران معاصر:
۱.
التبیان فی علوم القرآن شیخ طاهر جزائری؛
۲. منهج الفرقان فی علوم القرآن شیخ محمدعلی سلامه؛
۳.
مناهل العرفان فی علوم القرآن محمد عبدالعظیم زرقانی؛
۴.
مباحث فی علوم القرآن دکتر صبحی صالح؛
۵. من روائع القرآن محمدسعید رمضان البوطی؛
۶. مباحث فی العلوم القرآن مناع القطان؛
۷. مقدمه تفسیر آلاء الرحمان
علامه محمدجواد بلاغی ؛
۸. تاریخ القرآن
ابوعبدالله زنجانی ؛
۹. تاریخ قرآن محمود رامیار؛
۱۰. البیان فی تفسیر القرآن
آیت‌الله خویی ؛
۱۱. قرآن در اسلام
علامه طباطبایی رحمة‌الله‌علیه ؛
۱۲. التمهید فی علوم القرآن
محمدهادی معرفت ؛
۱۳. موجر علوم القرآن داوود العطار؛
۱۴. حقائق هامة حول القرآن الکریم
سید جعفر مرتضی عاملی ؛
۱۵. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم محمدباقر حجتی.
اروپاییان نیز در دوران جدید کارهای قابل
نقد و قابل تقدیری در زمینه علوم
قرآن انجام داده‌اند؛ از جمله:
۱. مقدمه بر ترجمه قرآن اثر ریچارد بل؛
۲. تاریخ قرآن نولدکه (
مستشرق آلمانی)؛
۳. در آستانه قرآن رژی بلاشر (
مستشرق فرانسوی)؛
۴. فرهنگ موضوعی قرآن ژول لابوم (
مستشرق فرانسوی)؛
۵. مکتب‌های تفسیری قرآن در
اسلام گلدزیهر (
مستشرق آلمانی)؛
۶. کلمات بیگانه در قرآن آرتور جفری (محقق انگلیسی)؛
۷. مطالبی درباره متن قرآن آرتور جفری.
فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «کتابشناسی علوم قرآن».
