چهل حدیث (عنوان کتاب‌ها)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
چهل حدیث، عنوان عام کتاب‌هایی حاوی چهل حدیث و معمولا همراه با
شرح آنها است.
بنابر
حدیث مشهوری از
پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم، در ترغیب
مسلمانان به
حفظ چهل حدیث که به آن نیاز دارند،
محدّثان و
دانشمندان اسلامی به‌تدوین کتاب‌ها و
رساله‌های بسیاری به زبانهای عربی و فارسی و جز آن مشتمل بر چهل حدیث، با عناوین گوناگون که معمولا عبارت «چهل حدیث» یا «
اربعین» در آن درج شده است، پرداختند.
حدیث یاد شده با صورتهای گوناگونی در مجموعه‌های حدیثی آمده است،
از جمله: «مَنْ حَفِظَ علی اُمّتی اربعینَ حدیثآ ممّا یحْتاجُونَ الیه فی اَمرِدینهم، بَعَثَهُ اللّهُ عزّوجلّ یومَ القیامةِ فَقی‌ها عالمآ» (هرکس به سود
امت من چهل حدیث حفظ کند که در کار
دین بدان نیازمندند،
خداوند در
روز قیامت او را
فقیه و
دانشمند مبعوث می‌کند).
اگرچه
سند این حدیث در برخی منابع
اهل سنّت ضعیف تلقی شده است،
همواره موردتوجه عالمان فریقین بوده است.
اما در
منابع شیعی مضمون آن، مشهور
مستفیض و حتی
متوا‌تر دانسته شده‌است.
حدیث شناسان برای
واژه «حفظ» در این حدیث معانی ظاهری و باطنی قائل شده‌اند. معانی ظاهری این واژه عبارت‌اند از: به
حافظه سپردن، نگارش،
انتقال،
کتابت و
تحریر، حفاظت از
تغییر و
تحریف،
تدریس و
تصحیح و
تحملِ حدیث،
و معانی باطنی آن را
تفکر و تعمق در احادیث، استنباط
احکام و معارف و عمل به مضامین احادیث دانسته‌اند.
شیخ بهائی در حدیث یاد شده، منظور از عبارت «ممّا یحتاجون الیه فی امر دینهم» را احادیث اعتقادات یا
عبادات و نیز احادیث مربوط به امور دنیوی، از جمله
رزق و غلبه بر
دشمن دانسته است،
اما به عقیده مجلسی
مسائل مربوط به معاملات و احکام، خارج از حوزه این حدیث است.
درباره معنایِ «عالِمْ برانگیخته شدنِ حافظِ چهل حدیث» نیز گفته‌اند که خدا چنین کسی را در ردیف
فقهای عالِم و عامل قرار می‌دهد.
سنّت تدوین چهل حدیث (اربعین‌نویسی) از اواخر سده دوم آغاز شد. کهن‌ترین اثرِ شناخته شده با عنوان الاربعین، ظاهرآ تألیف عبداللّه بن مبارک مَرْوَزی بوده است،
اما کهن‌ترین اربعین موجود کتابِ الاربعین عن المشایخ عن الاربعین صحابیآ (بیروت ۱۴۱۰) نوشته محمد بن اسلم طوسی است. در سده چهارم ابوالعباس حسن بن سفیانِ نَسَوی کتاب الاربعین (بیروت ۱۴۱۴) را در زمینه مسائل اجتماعی و اخلاقی و ابوبکر محمد بن حسین آجری (متوفی ۳۶۰)، الاربعون حدیثآ (کویت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۷) را در زمینه عقاید و اخلاق و احکام نوشتند.
در سده پنجم جریان اربعین‌نویسی میان
اهل تصوف نیز رایج شد و آثار مهمی چون الاربعین فی التصوف (حیدرآباد، دکن ۱۳۶۹/۱۹۵۰) از ابوعبدالرحمان سلمی متضمن و احادیثی در مقامات و مراتب
صوفیه، الاربعین فی شیوخ الصوفیه (بیروت ۱۴۱۷) از ابوسعید احمد بن محمد مالینی و الاربعین علی مذهب المتحققین من الصوفیه (بیروت ۱۴۱۴) از ابونُعیم اصفهانی در بیان مراحلی که صوفی باید طی کند تألیف شد.
موضوع محوری در برخی از کتابهای اربعین، احادیث فضائل بوده است، نظیر الاربعین فی فضائل العباس از ابوالقاسم حمزة بن یوسف سهمی
از اربعینهای مشهور درباره فضائل
اهل بیت، الاربعین فی فضایل الزهراء نوشته ابوصالح احمد بن عبدالملک نیشابوری است که متن آن در اختیار
ابن‌شهر آشوب بوده و مواردی از آن را نقل کرده است.
کتاب الاربعین الودعانیة از ابونصر محمد بن علی مشهور به ابن‌ودعان از جمله کتابهای مهم چهل حدیث در قرن پنجم است.
با رشدِ
علم کلام، اربعینهایی تدوین شدند که احادیثشان با اصول دین و اعتقادات ارتباط داشتند، از جمله الاربعین فی دلائل التوحید (مدینه ۱۴۰۴) نوشته ابواسماعیل عبداللّه بن محمد هروی (متوفی ۴۸۱) که شرح چهل حدیث در چهل باب، در زمینه اسما و صفات الاهی است.
از شاخصهای اربعین‌نویسی در سده ششم، تنوع موضوعی آنها، توجه به مسائلِ کلامی و مسئله
جهاد و نیز
مناقب و فضائل
امام علی علیه‌السلام بوده که از آن جمله الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین، تألیف
موفق بن احمد خوارزمی، مشهور به
اَخطَب خوارزم است، که این اثر هم از منابع ابن‌شهر آشوب بوده است.
شیوه متداول دیگر در سده ششم، نوشتن اربعینهای بُلدانی (شهری) بود.
محدّثان در این شیوه چهل حدیث را از چهل
شیخ در چهل
شهر گرد می‌آوردند. ظاهرآ نخستین اثر به این شیوه کتابِ الاربعین البلدانیة (دمشق ۱۴۱۲/۱۹۹۲) تألیف ابوطاهر احمد بن محمد سِلَفی اصفهانی است
. برخی دیگر از اربعینهای بلدانی عبارت‌اند از: الاربعین البلدانیة عن اربعین من اربعین لأربعین فی اربعین از علی بن حسن بن هبةاللّه بن عساکر دمشقی (همان، ج ۱، ستون ۵۴ـ۵۵؛
و الاربعین البلدانیة از شمس‌الدین محمد بن احمد بن عثمان ذهبی.
مهم‌ترین اربعینهای سده ششم اینهاست: سلسلةُ الْاِبریز بِالسَنَدِ العزیز (بیروت ۱۴۱۴) از ابومحمدحسن بن علی حسینی بلخی، مشتمل بر چهل حدیث اخلاقی با سلسله سند؛ الاربعین الطِوال حاوی چهل حدیث طولانی درباره
نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و فضائل
صحابه و الاربعین فی مناقب امهات المؤمنین (دمشق ۱۴۰۶/۱۹۸۶)، هر دو از ابن‌عساکر دمشقی؛ و الاربعون فی الحَثِّ علی الجهاد (کویت ۱۴۰۴) از همو در باب فضیلت شرکت در
جهاد.
در سده هفتم، موضوعات اخلاقی، اجتماعی و عرفانی از بارزترین موضوعاتی بود که در کتابهای اربعین به‌چشم می‌خورد.
برخی از مهم‌ترین اربعینهای این سده عبارت بوده‌اند از: الاربعین فی الجهاد و المجاهدون (بیروت ۱۴۱۳) نوشته ابوالفرج محمد بن عبدالرحمان مُقْری؛ شرح الاربعین حدیثآ (قم ۱۳۷۲ش) از صدرالدین قونوی؛ الاربعین حدیثآ: الاربعین من اربعین عن اربعین (بیروت ۱۴۰۰) نوشته صدرالدین ابوعلی حسن بن محمد بَکری که شاهکاری در اربعین‌نویسی به‌شمار می‌آید؛ و الاربعون حدیثآ النَوَویة فی الاحادیث النبویة (کویت ۱۴۱۰) نوشته یحیی بن شرف نَوَوی. بر اربعین نووی شروح فراوانی نوشته شده است.
سده‌های نهم و دهم اوج اربعین‌نویسی است، زیرا این دو سده، عصر
تألیف و
تلخیص و
شرح و
تفسیر در حوزه
تاریخ و
حدیث و تفسیر است.
مشهورترین اربعینهای این دوره عبارت‌اند از: الاربعین العِشاریه (بیروت ۱۴۱۳) از عبدالرحیم بن حسین عراقی مشتمل بر احادیثی دارای علوّ اِسناد؛ الْإمتاع بالاربعین المتباینة بشرط السماع (دوحه، ۱۴۰۹) از ابن‌حجر عسقلانی؛ الرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة (تهران ۱۳۶۱ش) از حسین واعظ
کاشفی سبزواری در اعتقادات و
احکام و
اخلاق؛ الاربعون حدیثآ من احادیث سید المرسلین فی مناقب
امیرالمؤمنین از جمال‌الدین حسینی محدث و اربعین از طاشکوپری‌زاده در احادیث راجع به شوخی و
مزاح.
اربعین‌نویسی در میان
شیعیان نیز سابقه دیرینه دارد. کهن‌ترین اثر موجود در این زمینه کتاب الاربعین عن الاربعین فی فضائل علی امیرالمؤمنین (تهران ۱۴۱۴) نوشته ابومحمد عبدالرحمان بن احمد خُزاعی نیشابوری است. اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین (قم ۱۳۷۹ش) از محمد بن ابی‌مسلم بن ابی‌الفوارس، از محدّثان سده ششم، نیز از کهن‌ترین اربعینهای شیعی است. از ویژگیهای این اربعین ذکرمحل و تاریخ سماع احادیث است.
علی بن عبیداللّه بن حسن بابویه معروف به منتجب‌الدین رازی (متوفی بعد از ۵۸۵) از دیگر عالمان شیعی است که کتابی با عنوان الاربعون حدیثآ عن اربعین شیخآ من اربعین صحابیآ (قم ۱۴۰۸) نوشته است. رافعی قزوینی
از این اربعین و سماع آن نزد مؤلف در ۵۸۴ یاد کرده است.
از دیگر اربعینهای
شیعه پیش از تشکیل دولت صفویه، الاربعون حدیثآ (قم ۱۳۷۴ش) از محمد بن مکی عاملی مشهور به شهید اول و کتاب دیگری به همین نام از فاضل مقداد سِیوری حلی
بوده است.
با ظهور دولت
صفوی و مهاجرت علمای
جبل‌عامل به
ایران، دانش حدیث رشد فزاینده‌ای در بین شیعیان یافت و درنتیجه، جریان جدیدی در اربعین‌نویسی آغاز شد.
برخی از علمای جبل‌عامل، چون حسین بن عبدالصمد عاملی (متوفی ۹۸۴) و فرزندش بهاءالدین عاملی•، معروف به شیخ‌بهائی، آثاری در این باره تألیف کردند. الاربعون حدیثآ (قم ۱۴۱۵) شیخ‌بهائی از آثار مورد توجه در این زمینه است که محمد بن علی عاملی آن را با عنوان ترجمه قطبشاهی، به نام سلطان‌محمد قطب‌شاه به فارسی برگردانده است.
یکی از مشهورترین اربعینهای این عصر، الاربعین (قم ۱۳۵۸ش/ ۱۳۹۹)
محمدباقر مجلسی است که آن را در
مشهد به درخواست عده‌ای از اهل علم، به روش املا ارائه کرده است.
برخی از اربعینهای مهم سده دوازدهم عبارت‌اند از: الاربعونیات
لکشف الأنوار القدسیات قاضی محمدسعید قمی که صبغه حِکْمی و عرفانی دارد
و الاربعون حدیثآ از مولی اسماعیل مازندرانی خواجویی متوفی ۱۱۷۳.
در سده سیزدهم نیز اربعینهایی نوشته شدند، نظیر الاربعون فی فضایل رمضان از عبداللّه بن سُوَیدان مَلیحی مصری شافعی
کشف
الحق (تهران ۱۳۶۱ش) از میرمحمدصادق خاتون‌آبادی درباره حضرت مهدی علیه‌السلام؛ و اربعون حدیثآ (۱۲۹۹) از ابراهیم بن حسین دُنْبُلی خویی درباره مباحث فلسفی، اعتقادی، فقهی و اخلاقی.
از مهم‌ترین اربعینهای عصر حاضر در میان شیعیان این آثار است: الاربعون حدیثآ فی مسح الرِجْلَین من طرق اهل السّنة، درباره یک بحث فقهی تاریخی، از نجم‌الدین طهرانی عسکری (متوفی ۱۳۵۴ش)،
ریاض‌العلماء الاتقیاء الوَرِعین فی شرح الاربعین و خاتمة الاربعین از علی بن حسن بَحرانی (متوفی ۱۳۴۰؛ بیروت ۱۴۲۲) و چهل‌حدیث از امام خمینی (تهران ۱۳۶۸ش).
برخی از اربعینهایی که علمای
اهل سنّت در دوره
معاصر نوشته‌اند عبارت‌اند از: الاربعون البُلدانیة: اربعون حدیثآ عن اربعین شیخآ من اربعین بلدآ (بیروت ۱۴۰۷)، و الاربعون حدیثآ من اربعین کتابآ عن اربعین شیخآ (بیروت ۱۴۰۷)، هر دو تألیف ابوالفیض محمد یاسین بن عیسی فادانی مکی.
اربعینهای منظومی هم وجود دارد.
مثلا،
نورالدین عبدالرحمان جامی، عارف و شاعر سده نهم، چهل حدیث کوتاه از احادیث
پیامبر به‌نام اربعین (مشهد۱۳۶۳ش) را به نظم در آورده است. ابن‌عساکر،
حاجی‌خلیفه،
کنتوری
آقابزرگ طهرانی و عطیه و همکاران،
فهرستی از اربعین‌ها را عرضه کرده‌اند. نسخه‌های دستنویس متعددی از انواع اربعین‌ها در کتابخانه‌های جهان اسلام وجود دارد. برخی، کتابهای چهل حدیث را در شمار کتب اجزا دانسته‌اند.
منابع :
(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه.
(۲) ابن‌ابی‌الفوارس رازی، اربعون حدیثآ فی فضائل امیرالمؤمنین علیه‌السلام، چاپ رضا قبادلو (محمدی)، در میراث حدیث شیعه، دفتر۵، به‌کوشش مهدی مهریزی، علی صدرایی خویی، قم: مرکز تحقیقات دارالحدیث، ۱۳۷۹ش.
(۳) ابن‌بابویه، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، نجف ۱۹۷۲، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
(۴) ابن‌شهر آشوب، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم.
(۵) ابن‌عساکر، کتاب الاربعین البلدانیة عن أربعین من أربعین لأربعین فی أربعین، چاپ محمد مطیع حافظ، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۲.
(۶) مصطفی احمدزاده، «بررسی سیر اربعین‌نگاری و جایگاه اربعین امام خمینی (ره) در میان کتب اربعین»، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد علوم قرآنی و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
(۷) مرتضی بن محمدامین انصاری، فرائدالاصول، قم ۱۴۱۹.
(۸) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۳.
(۹) احمد بن حسین بیهقی، الاربعون الصغری المخرجة فی احوال عبادالله تعالی و اخلاقهم، چاپ سعید زغلول، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
(۱۰) الیاس پوراکبر، «پژوهش‌های حدیثی در عصر صفوی»، در یادنامه مجلسی، به اهتمام مهدی مهریزی و هادی ربّانی، ج ۱، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
(۱۱) عبدالرحمان بن احمد جامی، اربعین جامی، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد ۱۳۶۳ش.
(۱۲) حاجی‌خلیفه، تقویم التواریخ.
(۱۳) حسین بن عبدالصمد حارثی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱.
(۱۴) محمد بن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۳۸۱ـ۴۰۰ه، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸.
(۱۵) عبدالکریم بن محمد رافعی قزوینی، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، تهران ۱۳۷۶ش.
(۱۶) حسن‌بن‌عبدالرحمان رامهرمزی، المحدث‌الفاصل بین‌الراوی والواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت ۱۴۲۰/ ۲۰۰۰.
(۱۷) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت ۱۴۰۱.
(۱۸) محمد بن حسین شیخ‌بهائی، الأربعون حدیثآ، قم ۱۴۱۵.
(۱۹) صفدی، الوافی بالوفیات.
(۲۰) عبدالعزیز طباطبائی، اهل‌البیت علیهم‌السلام فی المکتبة العربیة، قم ۱۴۱۷.
(۲۱) اسماعیل بن محمد عجلونی،
کشف الخفاء و مزیل الالباس، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(۲۲) محیی‌الدین عطیه، صلاح‌الدین حفنی، و محمدخیر رمضان‌یوسف، دلیل مؤلفات الحدیث الشریف المطبوعة القدیمة و الحدیثة، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۵.
(۲۳) محمدطاهر بن علی فتنی، تذکرة الموضوعات، (قاهره ۱۳۴۳/۱۹۲۴).
۲۴- اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری،
کشف‌الحجب‌و الأستار عن‌اسماءالکتب‌والأسفار، قم۱۴۰۹؛
(۲۵) مجلسی، بحارالانوار.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «چهل حدیث»، شماره۵۶۱۵.
