پیشینه سازمان برید
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
برخی معتقدند که تأسیس دیوان برید در
اسلام به ابتکار ایرانیانی بوده است که به اسلام گرویده بودند و در مراکز خلافت (
مدینه و
کوفه و
شام ) می زیستند؛ و عده ای برید جهان اسلام را در سده های نخستین، بیشتر بر گرفته از تشکیلات مشابه روم شرقی می دانند که ابتدا در شام و
مصر معمول شد.
از کاربرد واژه برید و اصطلاحات وابسته به آن در
ایران باستان نشانی یافت نشده است، اما چون در پاره ای از
اشعار جاهلی
آمده است، احتمالاً در
دوره جاهلیت و صدر
اسلام ، این واژه از ایران و ناحیه
حیره ـ که در آن هنگام زیر سلطه ایران بود ـ به دیگر سرزمین های عرب نشین راه یافته است. رومی ها با تقلید از تشکیلات خبررسانی رسمی ایرانیان، چنین سازمانی را بنا نهادند. بدین منظور، منزلگاه هایی احداث، و چارپایانی آماده حرکت فراهم کردند که استفاده از آن تنها به دولت اختصاص داشت و بعدها در قانون تئودوسیوس، امپراتور روم (حک: ۳۷۹ـ۳۹۵میلادی) فرمان هایی در این باب صادر شد. در روم شرقی، مهمترین وظیفه این سازمان خبررسانی و
جاسوسی بود. این تشکیلات در زمان ژوستینیانوس امپراتور روم شرقی (حک: ۵۲۷ ـ ۵۶۵ میلادی)، مدتی از میان برداشته شد، اما بعدها مجدداً برقرار گردید؛ با وجود این ، به دلیل فشارهای مالی ، نظم اولیه خود را نیافت . بنابراین ، برید ایران و روم شباهت بسیاری به یکدیگر دارند و مسلّماً به هنگام نخستین فتوحات اسلام ، این نهاد در روم وجود داشته است .
سابقه این نهاد دولتی را از ایران عهد
هخامنشی (۵۵۹ ـ ۳۳۰ ق م) می توان باز جست، چنانکه
داریوش اول (حک: ۵۲۲ ـ ۴۸۶ق م) برای برقراری امنیت عمومی در ایالات، تشکیلاتی بنیاد نهاد که در آن، دبیر یا منشی مخصوصی بر «خِشَثْرَه پاون/ خِشَثْرَه پَوان» (ساتْراپ /شهربان) های ولایات گماشت تا چشم و گوش شاه باشند و او را از جریان امور و رویدادهای مهم ولایات و نحوه اجرای فرمان های ارسالی مرکز آگاه سازند. بدین منظور، و برای سهولت و سرعت جریان خبررسانی، راه های هموار و منزلگاه برای قاصدان دولت به فواصل چهار فرسنگ احداث شد تا علاوه بر استفاده کاروانیان، پیک ها و چابک سوارانِ دولت، نوشته ها و فرمان های دولتی را سریعتر به مقصد برسانند.
به نوشته گزنفون، فاصله این ایستگاه ها بر مبنای توان روزانه یک
اسب برای طی طریق تعیین شده بود. وی تأسیس راه های هموار را به
کوروش بزرگ (حک: ۵۵۹ ـ ۵۲۹ ق م) نسبت داده است،
اما برخی منابع احداث راه های کاروانرو و نگهداری اسب های بریده دم در این منزلگاه ها و تشکیل دستگاه برید را به داریوش سوم (حک: ۳۳۶ـ۳۳۰ق م)، آخرین پادشاه سلسله هخامنشی، نسبت داده اند.
وظیفه اصلی این دستگاه ـ که تنها به دولت اختصاص داشت ـ خبررسانی سریع میان مرکز و ولایات تحت قلمرو حکومت بوده است.
به گفته دیاکونوف، تشکیلات و شیوه حمایت و نگهبانی جاده های کاروانرو و بازرگانی دوره
اشکانیان (۲۵۶ ق م ـ ۲۲۴ م) در سطحی عالی بود.
آنان وارث نظام اداری حکومت های پیشین، یعنی هخامنشیان و
سلوکیان (۱۳۲ـ۱۲۹ق م)، بودند. اما منابع درباره دستگاه خبررسانی و جاسوسی دوره اشکانیان اطلاعی به دست نمی دهند. احتمالاً اشکانیان، تحت تأثیر سنن و آداب و رسوم عشیرتی پِرنیان، سازمان خاص و مستقلی در تشکیلات اداری شاهنشاهی پارت نداشته اند. بعلاوه گفته دیاکونوف
مبنی بر این که پارت ها قادر نبودند دستگاه اداری شایان اعتمادی در سرزمین های نوگشوده به وجود آورند، مؤید این مطلب است.
ساسانیان (۲۲۶ـ۶۵۱میلادی) نیز، که آیین کشورداری را از هخامنشیان به
ارث برده بودند، به گسترش این نهاد در قلمرو خود پرداختند،
زیرا کارگزاران برید از فرغانه تا
شوش و از
مدائن تا حیره و از
بحرین تا مشکاب (مسکاب) و در سراسر
عربستان و شهرهای آن و
شام ـ بعد از برقراری سلطه ایرانیان بر قلمرو رومیان ـ در رفت و آمد بودند و گاه از استرها (بغال البرید) استفاده می کردند.
همچنین یکی از مُهرهای چهارگانة
خسرو انوشیروان (حک :۵۳۱ـ۵۷۹میلادی) به دیوان برید اختصاص داشته است.
با گسترش قلمرو حکومت ها، نهادی مانند برید اهمیت بیشتری یافت. تأسیس دیوان برید را در دوران اسلامی به
معاویة بن ابی سفیان (حک: ۴۱ـ۶۰) نسبت داده اند
و گاه در اشعار این دوران واژه بُرُد (جمع برید) و برید به کار رفته است به مثل در اشعار اخطل
و قتال کلابی
و اشعار
بَعیث بن حُرَیْث .
احتمالاً معاویه این نهاد را در ایران با دستیاری
زیاد بن ابیه (متوفی ۵۳) بنیاد نهاد، که از سوی او حکومت فارس را بر عهده داشت و با
زبان فارسی و نظام دیوانسالاری ایرانیان آشنا بود.
اما برید در مصر و شام، که پیش از تصرف
مسلمانان در قلمرو روم قرار داشت، متأثر از تشکیلات اطلاع رسانی روم شرقی بود، ازینرو معاویه درباره تأسیس دیوان برید با گروهی از دهقانان ایرانی و کارگزاران رومی مشورت کرد.
مهمترین وظیفه این نهاد پیش از حکومت اموی
جاسوسی و خبررسانی بود که در دوران حکومت اموی نیز ادامه یافت. در عهد
عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵ـ۸۵)، نظام برید در دیگر زمینه ها گسترش بسیار پیدا کرد
و به دلیل سود مالی که از قِبلِ حملِ نامه ها برای دولت حاصل می شد، مردم نیز امکان یافتند که برای ارسال نامه هایشان از آن استفاده کنند.
اما احتمالاً در اینجا منظور از مردم بزرگان مملکت بوده است. در این دوران، استفاده از برید دیگر به خبررسانی و
حمل و نقل نامه ها و تعویض
اسبها در ایستگاهها منحصر نبود، بلکه از آن برای حمل و نقل سپاهیان به هنگام
جنگ استفاده می شد و تا آن جا اهمیت یافت که عبدالملک، حاملان برید را در هر زمان می پذیرفت.
ولید اول (حک: ۸۶ ـ ۹۶) از این سازمان برای حمل و نقل مصالح تزیینی بناهای خود نیز استفاده می کرد و در دوره عمر دوم (حک: ۹۹ـ۱۰۱) به منظور نظارت بیش تر حکومت مرکزی بر
قبایل عرب ساکن در
خراسان ، تشکیلات برید مستحکمتر شد و هزینه آن بالا رفت.
قدیم ترین سند درباره تشکیلات برید نیز از همین دوران به دست آمده است. در حفریاتی که در نزدیکی
سمرقند صورت گرفته، سندی رسمی متعلق به سال ۱۰۱ یافت شده است که وجود تشکیلات برید را در
ماوراءالنهر نشان می دهد. این سند به نام
سلیمان بن ابوالساری است که عمر دوم او را به این منصب گماشته بوده است.
برید در دوره
عباسیان (۱۳۲ـ۶۵۶). برید دوره عباسیان، مانند دیگر تشکیلات اداری این خلافت، به شیوه
ساسانیان سازمان یافت.
خبررسانی و جاسوسی همچنان مهمترین وظیفه این نهاد بود. از نصایح منصور (حک: ۱۳۶ـ ۱۵۸)، بنیانگذار واقعی خلافت عباسی، به فرزند و جانشینش مهدی (حک :۱۵۸ـ۱۶۹)، بر می آید که وی اهمیت بسیاری برای این نهاد قائل بوده است.
به گفته
ابن اثیر ، او برای انتظام امورِ دولت، چهار تن را لازم می دانست:
قاضی، صاحب شرطه، صاحب خراج و صاحب برید که موظف بود اخبار سه تن دیگر را بدرستی به خلیفه برساند.
اما ظاهراً این تشکیلات پاسخگوی نیاز نبوده است، ازینرو مهدی به این نهاد توجه بیشتری نمود و در ۱۶۶ در مسیر
مکه و
مدینه و یمن ایستگاه های برید احداث کرد و در آن ها استران و شترانی فراهم آورد،
و به هنگام جنگ با رومیان، بریدانی برگماشت که
اخبار جنگ را بسرعت به او برسانند.
در روزگار
هارون الرشید (حک :۱۷۰ـ۱۹۳)، دیوان برید با راهنمایی و درایت
برمکیان نظمی تازه یافت و در مرکز همه ولایات سازمان برید تأسیس شد. اما ابویوسف
قاضی (۱۱۳ـ ۱۸۲)، تشکیلات برید عصر خود را به سبب عدم صلاحیت متصدیان آن و تبانی آن ها با والیان و قاضیان و مأموران مالی، مختل دانسته است.
دیوان برید در این دوران یکی از ادارات خاص بود و بررسی اوضاع و جریان امور، نظارت بر مأموران عالی رتبه ولایات، تنظیم اخبار و گزارش آن ها به مرکز، و نیز حمل و نقل وسایل متعلق به دولت و کاخ، و اعزام مأموران را به مقصد بر عهده داشت. رئیس دیوان، صاحب برید نامیده می شد و از میان افراد معتبر و معتمد انتخاب می گردید؛ ازینرو گاه خلفای عباسی خود ریاست برید را بر عهده می گرفتند و بر اوضاع و احوال مملکت اشراف می یافتند
و در دوره برخی خلفا شبکه مخفی جاسوسی گسترش می یافت، چنانکه مأمون عده بسیاری را، در کسوتِ مبدل، به جاسوسی گمارده بود.
گاه برای ارسال اخبار از کبوتران نامه بر هم استفاده می شد
و مقارن حکومت
مقتدر (حک: ۲۹۹ـ۳۲۰) آنگاه که
فاطمیان آهنگ تصرف مصر کردند، وزیر او،
علی بن عیسی (متوفی ۳۳۴)
شتران جمازه از
بغداد به
مصر فرستاد تا به وسیله برید از رویدادهای روزانه آگاهی یابد.
شکوفایی اقتصادی و فعالیت های تجاری در سده های سوم و چهارم، ایجاد ایستگاههای برید و قرار دادن چارپایان آماده حرکت در این ایستگاه ها را برای استقرار امنیت در راه های تجاری و نظامی الزامی ساخت. به این ترتیب،
قدامة بن جعفر بغدادی (متوفی ۳۳۷)، صاحب برید زمان مکتفی (حک :۲۸۹ـ ۲۹۵)، از اهمیت برید در راه ها و ایستگاه هایی که به مشرق و مغرب جهان
اسلام منتهی می شد، بتفصیل سخن گفته و یادآور شده که برید دیوانی مستقل است و رئیس دیوان برید بایداز هر چیز با خبر باشد و به هر جایی راه داشته باشد.
در روزگار ضعف و قدرت
خلفای عباسی نیز همچنان به امربرید توجه می شد، اما گاه به دلیل نفرتِ برخی خلفا، مانند
مستنجد (حک: ۵۵۵ـ۵۶۶)، از
جاسوسی (خفیه گری)، این تشکیلات از میان برداشته شده است؛ در حالی که ناصر خلیفه (حک: ۵۷۵ ـ۶۲۲) که در درگیری های
سلجوقیان با
خوارزمشاهیان اندک استقلالی یافته بود، عیون (بازرسان مخفی) و خبرگزاران بسیار داشت و گاه خود به تجسس در امور می پرداخت.
خلفای عباسی برای اداره سرزمین های قلمرو خود، می بایست شبکه تشکیلات منظمی برقرار می کردند. مأموران عالیمقام اداری و نظامی، بویژه مأموران مالی در ایالات دور دست، برای آن که متصدیان برید سوء استفاده های مالی و
استقلال طلبی آنان را به مرکز گزارش نکنند، به طرق مختلف می کوشیدند تا مأموران را بفریبند و گاه نیز با آنان تبانی می کردند،
والیان گاه با استفاده از مأموران مخفیِ زیردستِ متصدیان برید، گزارش ها را تغییر می دادند و چون این گزارش ها علائم رمز میان فرمانروا و مأموران برید را نداشت، به رغم وجود مهر مأمور برید، چندان در خور اعتماد نبود. گاه حکمرانان خود به
تجسس می پرداختند، چنانکه یعقوب (حک: ۲۴۷ـ۲۶۵) بنیانگذار حکومت
صفاریان (۲۴۷ـ۳۹۳) به این کار اقدام می کرد
و عمرولیث (حک: ۲۶۵ـ۲۸۷)، افرادی را از جوانی برای خدمات در برید و جاسوسی تربیت می نمود.
علاوه بر مأموران مخفی و جاسوسان، سوارانی با عنوان «قاصد ساعی» یا «پیک» که مکلف بودند برخی نامه های محرمانه را به مقصد برسانند، در خدمت مأموران برید کار می کردند. ظاهراً این عناوین نخستین بار در دوران معزالدوله (حک :۳۲۰ـ۳۵۶)، امیر عراق از خاندان آل بویه (۳۲۰ـ۴۴۷)، به کار رفته است؛ و همانند روزگار مأمون، این افراد نیز گاه با کسوت مبدل به مسافرت و کسب اخبار و جاسوسی می پرداختند
در این دوران نیز از کبوتران نامه بر استفاده می شد.
عضدالدوله (حک :۳۶۷ـ۳۷۲) در تربیت فیوج (پیک ها) که آنان را سُعاه (دوندگان) می نامیدند و در خبررسانی تخصص می یافتند، کوشش فراوان کرد؛ او میانگین مسافتی را که برید در یک روز می پیمود، افزایش داد، امنیت را در راه ها برقرار ساخت و از رویدادهای قلمرو اسلام، حتی در حوزه حکمرانی فاطمیان در مصر، آگاهی می یافت.
سامانیان (۲۷۹ـ۳۸۹) به تشکیلات برید در
خراسان و
ماوراءالنهر نظم بخشیدند. در زمان
نصر بن احمد (حک: ۳۰۱ـ۳۳۱) یکی از دیوان های مرکزی
بخارا دیوان صاحب برید بود
تمام شهرها خبررسان و صاحب برید داشتند
و حوادث مهم بیدرنگ به مرکز اطلاع داده می شد. متز به «فرمانی» اشاره کرده است که در آن از ویژگی های بایسته صاحب برید سخن به میان آمده است: او باید شکایات را بشنود و درباره آن ها داوری کند؛ ازینرو لازم است که به تمام مسائل شرعی واقف باشد؛ همچنین زاهد و متقی و دانا و راستگو و نیک سیرت و خیرخواه همه باشد و هنگام بیان واقع کلیه جوانب را در نظر بگیرد
. نکته جالب در این مطلب ، وظیفه داوری صاحب برید است.
وظیفه «آمری » که در رأس تشکیلات برید قرار دارد ، خبررسانی به مرکز حکومت بوده است نه رسیدگی به امور
قضایی ، مگر آنکه این مطلب را چنین تفسیر کنیم که مأمورِ دریافت گزارش های محرمانه ، در موارد اتهام و شکایت ، برای روشن شدن موضوع ، مکلف بود که عریضه ها را بخواند و اسناد را بررسی کند و نظر خود را به سلطان اعلام نماید. بر این اساس ، نظر وی به منزله حکم حاکم تلقی می شد. چنانکه بخش آخرِ مطلب نشان می دهد، همین امور در حیطه صلاحیت صاحب برید نیز بوده است . ظاهراً مهمترین وظیفه برید در زمان سامانیان ، گرفتن و رساندن
اخبار به گونه آشکار و نهان بوده است .
در دوره
غزنویان (۳۵۱ـ۵۸۲)، تشکیلات برید به شیوه سامانیان ادامه یافت و جاسوسی و خبررسانی اهمیت بیشتری پیدا کرد. در زمان
محمود (حک: ۳۸۷ـ۴۲۱) و مسعود (حک: ۴۲۱ـ۴۳۲)، علاوه بر کدخدا (نایب والی) که ناظر بر کارهای والی بود، حکومت مرکزی نیز شخصی به نام صاحب برید (یا نایب برید) تعیین می کرد تا وقایع مهم را به سلطان گزارش کند.
در این دوران، گزارش هایی را که برید رسمی می رساند «
اَسکُدار » می گفتند.
این واژه به معنای منزلگاه های برید و مأمور خبررسانی نیز به کار رفته است؛ ازینرو معنایی شبیه به واژه برید می یابد. چون ممکن بود که این گزارش ها، مانند برید، تحت نظر و به فرمان والی نوشته شده باشد، مأموران برید ناگزیر می شدند گزارش محرمانه دیگری ارسال دارند که برای مخفی کردن آن روش های مختلفی به کار می بردند، از جمله پنهان کردن گزارش ها درون
موم یا
عصا .
گاه اخبار روزانه به غزنه ارسال می شد. به هنگام جنگ، همراه سپاهیان، مأموران بریدی روانه می شدند تا اخبار جنگ را به مرکز گزارش کنند. درباره باز کردن گزارشهای رسمی و ارائه آن ها به سلطان، مقررات شدیدی بود و تنها وزیر و ارکانِ دولت حق مداخله در آن کار داشتند. از تاریخ بیهقی بر می آید که جاسوسی در دوره غزنویان شدت یافته و تشکیلات برید بسیار منظم شده بوده است. در این دوران، مُشرفان و خیلتاشان نیز در سازمان برید مأمور گزارش اخبار بودند.
در سال های آغازین حکومت سلجوقیان (۴۲۹ـ۵۹۰) ـ احتمالاً به سبب خاستگاه قبیله ای حکومت ـ مؤسسات اداری به شیوه حکومت های پیشین وجود نداشت و به امر جاسوسی نیز توجهی نمی شد؛ ازینرو از دیوان بریدنشانی دیده نمی شود.
بر پایه منابع تاریخی،
آلب ارسلان (حک: ۴۵۵ـ۴۶۵) که به سنن قبیله ای پایبند بود، از جاسوسان متنفر بود و اعتقاد داشت که وجود آن ها بیش از آن که سودمند باشد زیان آور است.
اما
نظام الملک (متوفی ۴۸۵) تشکیلات برید را لازم می دانست.
پاره ای از مورخان، سبب ظهور ناگهانی اسماعیلیان را در این زمان به صورت سازمانی وسیع و نیرومند، نبودِ سازمان برید دانسته اند
و احتمالاً گسترش اسماعیلیان در جامعه از سویی، و نیاز روزافزون حکومت به اداره قلمرو وسیع از سوی دیگر، و همچنین تأثیرپذیری تدریجی از تشکیلات حکومت های پیشین، زمینه برقراری مجدد این نهاد را فراهم آورد. بنابراین، از دوره ملکشاه (حک :۴۶۵ـ۴۸۵) به نظام برید توجه شد.
سخنان نظام الملک درباره اهمیت خبر رسانی، و این که این نهاد در حکومت های پیشین وجود داشته، لزوم برقراری مجدد آن را تأیید می کند. استفاده از جاسوسان خصوصی در زمان ملکشاه و نظام الملک و عزیمت ادیب صابر به فرمان سنجر به خوارزم برای جاسوسی نیز نشان می دهد که نظام برید برقرار بوده است.
با این تفاوت که مانند حکومت های پیشین، برید دیوان خاص و مستقلی به ریاست امیر برید نداشته است. با این حال، با استناد به سیاستنامه، شاید بتوان گفت که دیوان برید در مرکز وجود داشته است؛ نهادی نداشته باشد. سلجوقیان تشکیلات حکومتی خود را به شیوه سامانیان و غزنویان بنیاد نهادند، اما پایبندی آنان به سنن پیشین قبیله ای در این تشکیلات دگرگونی هایی به وجود آورد،مثلاً تغییر نام دیوان انشا به
دیوان طغرا . بر همین اساس، نبودِ دیوان خاص برید به هیچ وجه دلیلِ نبودن هر گونه خبر رسانی رسمی و توقفگاه های برید نخواهد بود. بر خلاف گفته های نظامی
در باب نابودی دستگاه های اداری و تشکیلات حکومتی عصر سلجوقیان و ناامنی راه ها، بررسیِ تشکیلات وسیع اداری این دوران احداث راه ها و رباط ها، تنظیم قوانین ارضی، امنیت راه ها و لزوم تشکیلات خبررسانی در امر سیاست داخلی و خارجی سلسله سلجوقی نشان می دهد که این نهاد مختل نشده بوده است. دلیل دیگر این امر، وجود تشکیلات برید در میان دیگر دولتهای ترک است که از حکومت سلجوقی ریشه گرفته بودند، از جمله سلجوقیان کرمان می باشد.
در کتیبه مسجدی به تاریخ ۶۱۵ در شهر
قونیه ، متعلق به
کیکاوس اول (۶۰۷ـ۶۱۶) از سلجوقیان آسیای صغیر (۴۷۰ـ ۷۰۷)، به منصب «امیر برید سلطانی» اشاره شده واگرچه در کتیبه ها و مآخذ تاریخی این دوران مدرکی حاکی از وجود دیوان برید در میان دیوان های قونیه به دست نیامده است، کلیه منابع تاریخی این دوران بر توجه سلجوقیان آسیای صغیر به مسائل امنیتی و راه ها و خبر رسانی اشاره کرده اند. شایان توجه است که در این کتیبه، «امیر برید سلطانی» از محرم ترین افراد سلطان شمرده شده و در رأس تشکیلات برید قرار داشته است.
خوارزمشاهیان (۴۹۰ـ ۶۲۸) که نخست با سلاطین سلجوقی و سپس با
مغولان درگیر جنگ های پی درپی بودند، فرصت رسیدگی به امور دیوانی و سازمان برید را نداشتند و کار برید در قلمرو آنان به شیوه دولت های قبلی و همزمان آنان بود.
واژه اولاغ (یا اُلاغ/ اولاق) که از زمان سلجوقیان بزرگ (۴۲۹ـ۵۵۲) کاربرد یافته، به گونه ای مترادف با واژه برید به کار رفته است. مسلماً قراخانیان کاشغر و سمرقند (۴۳۳ـ۶۰۷) نیز در استفاده از این واژه قدیمی ترکی به اندازه سلجوقیان سهم دارند و حتی قبل از تسلط بر ماوراءالنهر، به تشکیلات برید خود نام «اولاغ» داده بودند و از برج های
آتش نیز برای ارسال اخبار استفاده می کردند.
تشکیلات برید، و در رأس آن صاحب برید، به شیوه عباسیان از طریق غزنویان و
غوریان (۵۴۳ـ۶۱۲) به سلطان نشین های ترک دهلی (۶۰۲ـ۹۶۲) انتقال یافت. در میان دیوان های مرکزی این مملکت بزرگ، «دیوان برید ممالک» اهمیت بسیار داشت. این دیوان به امور خبررسانی رسمی می پرداخت و در سراسر کشور جاسوسان و مأموران گمارده بود. همچنین منزلگاه هایی با فواصل منظم احداث شده بود و در آن ها چارپایان تندرو و مأموران آماده به خدمت وجود داشتند. اخبار روزانه به سلطان گزارش می شد و کوچکترین اهمال مأموران شدیدترین مجازات را به دنبال داشت.
برید در قلمرو
ایلخانان هند به دو گونه بود: برید ستوران و سواران (بریدالخیل) که «الاغ» نام داشت و به دستگاه ایلخان وابسته بود؛ و برید پیادگان (بریدالرَجّالة) به نام «الداوة» که به فاصله یک میلی در انتظار ورود برید بودند.
این پیادگان، که گاه از بریدان اسب سوار سریعتر بودند، میوه های نوبر
خراسان را به دربار ایلخان در سمرقند می بردند و اخبار تازه واردان و مشخصات کامل و شماره چارپایان و رفتار آنان را در خلال سفر و در منزلگاه ها گزارش می دادند.
برخی از سلاطین
هند با گماردن هزاران نفر از طبقات مختلف اجتماعی به کار
جاسوسی ، این تشکیلات را تقویت می کردند تا آن جا که رفاه عمومی به خطر می افتاد. با وجود این، تشکیلات برید در دوران این پادشاهان قالبی بسیار منظم یافت.
دیدگاه ضیاءالدین بَرَنی در فتاوای جهانداری فصلی را به برید اختصاص داده است.
وی واژه های مُشرف و برید و مُخبر را مترادف هم به کار برده است.
به نظر او، پادشاه باید چنین افرادی را به کار نظارت بر والیان و عاملان و حاکمان نصب کند و از احوال همه با خبر باشد و بدون این افراد پادشاهی ممکن نخواهد بود. از نظر وی، نصب بریدان برای پیشگیری از شورش حاکمان و آگاهی همه از این که چیزی بر پادشاه پوشیده نیست، الزامی است. اخبار را معمولاً هر هفته یا هر دو هفته و یا هر ماه به پادشاه گزارش می کردند.
علامه حسنی به منصبی با عنوان «داروغه داک چوکی» اشاره کرده است؛ این داروغه مکلف بود که بریدهای رسیده را بخواند و گزارش کند
در روزگار
امویان و عباسیان، عاملان برید در
مصر و
شام تابع صاحب برید در دیوان مرکزی
دمشق و پس از آن
بغداد بودند.
بنی طولون (۹۲ـ۲۵۴) ـ نخستین سلسله محلی مصر و شام که عباسیان آنان را به رسمیت می شناختند ـ سازمان برید را در این ناحیه تشکیل دادند و برای این نظام اهمیت فراوانی قائل بودند.
ابن تغری بردی ، صاحب بریدان سال های ۱۶۹و ۲۹۲ را نام برده
و به صاحب بریدانی که در دوره عباسی در مصر، مأمور نظارت بر کارهای عاملان حکومتی بودند، اشاره کرده است .
در زمان
زنگیان (۵۲۱ـ۶۱۹) و
ایوبیان (۵۶۴ ـ ۶۴۸) که دائما با
صلیبیان در کشمکش بودند، برای تنظیم وسایل
حمل و نقل و خبررسانی تلاش های فراوانی به عمل آمد. بدین ترتیب، مسائل اداری و نظامی موجب احداث کاروانسراها و برج های نگهبانی شد و از کبوتران نامه بر و
شتران تندرو برای انتقال اخبار استفاده گردید.
ایوبیان در حفظ این تشکیلات تلاش بسیار کردند. با وجود این، گویا تحت تأثیر روش سلجوقیان، دیوان خاصی به نام برید نداشتند و این تشکیلات به دیوان های دیگر وابسته بود.
ملک ظاهر بیبرس (۶۵۹) از سلسله ممالیک (۶۴۸ـ۹۲۲)، سازمان برید را به شکل نو، منظم و کامل ـ به رغم آن که در اثنای
جنگ های صلیبی بویژه در
سوریه از میان رفته بود ـ بنیاد نهاد،
که در موفقیت های نظامی و سیاسی بیبرس مؤثر بود. اداره این سازمان نخست زیر نظر سلطان بود، اما بعدها به دبیرانی واگذار شد که غالباً از افراد
خاندان بنی فضل الله بودند و مقام «مُقَدَّم البرید» داشتند. گزارش ها معمولاً در دو روز معین از هفته به قاهره ارسال می شد که به هنگام بروز خطر، اتخاذ تدابیر لازم را امکان پذیر می ساخت. همچنین در راه ها توقفگاه های منظمی احداث شده و تدابیر امنیتی لازم صورت گرفته بود و خدمه و سوارکاران و چارپایان تندرو در این توقفگاه ها وجود داشتند. برید در مشرق و مغرب ممالک اسلامی رواج داشت که از آن میان می توان به توقفگاه های برید میان بغداد و قیروان و شام و نواحی مشرق اشاره کرد.
از «مُسرِع» ها برای گزارش رویدادهای مهم استفاده می کردند.
دسته دیگر از این افراد را «سوّاقین» می نامیدند. از راه های امن برای اعزام لشکر و مبادلات تجاری نیز استفاده می شد، اما استفاده از تشکیلات برید همچون سابق تنها به دولت اختصاص داشت.
در اواخر دولت ایوبیان و در سراسر دوران حکومت ممالیک، وظیفه برید خبر رسانی و جاسوسی، گزارش اخبار فوری، خبر کشته شدن یا مرگ ایلخانان و رجال دولت و احضار یا اعزام والیان و ابلاغ فرمان قضات و خطیبان بود.
به گفته مقریزی، در نتیجه لشکرکشی های مداوم ایلخانان (۶۵۴ـ۷۵۴) به شام، سازمان برید در این ناحیه بتدریج مختل شد و دیگر نظم نخستین خود را به دست نیاورد.
با این وصف، این نظام تا قرن هشتم ادامه یافت.
ملک مظفر حاجی (حک :۷۴۷ـ ۷۴۸)، در ۷۴۷ اصلاحاتی در سازمان برید انجام داد؛ اما به سبب مشکلات مالی، بخشی از هزینه این اصلاحات بر دوش شهرهایی افتاد که بر سر راه ها واقع بودند؛ و این امر، نارضایی هایی به وجود آورد. در کتیبه ای به تاریخ ۸۲۶ در طرابلس شام آمده است که به فرمان سلطان بَرس بیگ (بارس بیگ؛ ۸۲۵ ـ ۸۴۱)،
مالیات برید که بر مردم این شهر تحمیل شده بود، از این هنگام به بعد لغو می شود و سلطان خود متقبل هزینه برید خواهد شد. گفته قلقشندی
حاکی از اختلال تشکیلات برید در ۸۱۵، و تأیید مقریزی
در ۸۱۸، و مطالب اثر مجهول المؤلفی به نام مُقصِد متعلق به دوره برس بیگ، بر این اساس که دیگر این تشکیلات وجود ندارد، چنین می نماید که پس از یورش تیمور نظام برید در شام از هم گسیخته بوده و همچون گذشته ـ به سبب بی نظمی در تشکیلات آن ـ به بهانه نیاز پیک ها به چارپا، احشام و چارپایان مردم مصادره می شده است.
در دوره ممالیک نیز تحت تأثیر سلجوقیان نشانی از دیوان مستقلی به نام برید دیده نمی شود و همانند دوره بیبرس که اوج این تشکیلات بود، اداره این دستگاه به «آمری» عالیمقام با نام «صاحب الانشاء» (کاتب السِّر) واگذار می شد. و چون مأموران برید را او تعیین می کرد، عنوان «امیرالبرید» نیز به وی اطلاق می شد.کلیه توقفگاه های برید و مسافت میان آن ها در دفاتر مخصوصی ثبت می شد. در
کتاب هایی که مأموران دیوان انشا با تکیه براسناد رسمی نگاشته اند، اطلاعاتی درباره تشکیلات برید و توقفگاه هاوجود دارد. حرکت برید از قاهره یا وصول آن به قاهره تابع مراسمی خاص بود. اخباری راکه برید یا کبوتر نامه بر می آورد، «نایب المملکه» به اطلاع سلطان می رساند و مأمور برید را «جاندار»، «دَوادار» و «کاتب السّر» به حضور سلطان می برد.
به گردن مأموران برید لوحی سیمین یا نقره با نواری زردرنگ بسته می شد که مأمور برید موظف بود پس از انجام مأموریت خود، آن را به دیوان محل تحویل دهد. بر روی این لوحه وظایفی که مأمور برید بدان مکلف بود و نیز نام نواب سلطان نوشته می شد.
بی تردید، چنین شیوه ای از خاور دور اقتباس شده بود، زیرا در حکومت های پیشین نشانی از آن دیده نمی شود و روشن است که تقلیدی از بالیسة (در متون اسلامی: بایزه/ پایزه)
مغولان است. توقفگاه های برید در این دوران، تحت فرمان امیر آخور بود و افرادی با عنوان «شادّ» وظیفه بازرسی در این توقفگاه ها را بر عهده داشتند. برخی سلاطین، مانند
ملک اسماعیل صالح (۶۳۴ ـ ۶۳۵ و ۶۳۷ـ۶۴۳)، برای تأمین هزینه این تشکیلات عایدات زمین ها را
وقف کرده بودند.
برید در این ناحیه از آغاز به شیوه رومیان بنیاد نهاده شد که آن نیز تقلیدی از تشکیلات خبررسانی ایرانیان بود. ظاهراً این تشکیلات مانند دوره اموی و عباسی بوده است. بنا بر اسناد تاریخی اواسط قرن سوم، به رئیس تشکیلات برید، صاحب البرود (جمع برید) می گفتند. به رغم نبود اسناد، احتمالاً چنین تشکیلاتی در ادوار قدیم نیز وجود داشته است. در همین سده، گاه اخبار رمزی را با افروختن آتش اعلام می کردند.
سلسله هایی چون
موحدون (۵۱۵ ـ ۶۶۸) و
حفصیان (۶۲۵ـ۹۸۲) در راه های بریدرو امنیت برقرار کردند و قراولخانه ها ساختند و مانند اندلس از قاصدان سواره و پیک های پیاده سودانی به نام «رقاص» و «عَدّاء» استفاده کردند
در دوره حفصیان از «ساعی البرید» نام برده شده است. وی جزو پیک های سواره به شمار می رفت و مکلف بود نامه های حاوی توصیه ها و فرمان ها را به مقصد برساند. مأمور بریدی که از میان کارکنان دربار انتخاب می شد، از چارپایی خاص استفاده می کرد و در هر شهر محلی برای تعویض چارپاها معین شده بود. دولت به منظور سرعت در امر خبر رسانی توقفگاه های متعددی ایجاد کرده بود که چارپایان بسیاری در آن ها آماده بودند. اما این نظام با نظام برید پیشرفته ای که شرق اسلامی از
ساسانیان به
ارث برده و
افریقا در سده های میانه آن را بنیاد نهاده بود، بسیار فرق می کرد. احتمال می رود که پاره ای پیشرفت ها در قرن هشتم در دوران
بنی حفص صورت گرفته باشد. برخی بر آن اند که در موارد فوری مأمور برید خاصی با نام «عَدّاء» وجود داشته که می توانسته با سرعت و حوصله بسیار مسافت های طولانی را پیاده طی کند و شکی نیست که وی همان «رقاص» است که پاره ای منابع به آن اشاره کرده اند.
بنی زیری (۳۶۱ـ۵۴۷) نیز به رغم کاستی ها تشکیلات برید را حفظ کردند. در این زمان در شهرهای مهم، صاحب برید یا صاحب خبری وجود داشت که مسئول بود اخبار مهم
شهر را به خلیفه گزارش دهد و نامه های رسمی و فرمان ها و دستورهای لازم را که از مرکز ارسال می شد، ابلاغ کند. در این دوران، عنوان «امیرالبرود» به کار می رفت و از کبوتران نامه بر نیز استفاده می شد. ظاهراً حکومت اجازه داده بود تا دیگران نیز برای ارسال پیامهای خود از کبوتران نامه بر استفاده کنند. زیریان مانند
اغالبه و
فاطمیان نمایندگانی با عنوان «اصحاب الخبر» داشتند. احتمالاً وظیفه صاحب خبرکه مأمور بود امیر را از اوضاع سیاسی شهرها واجرای
عدالت در آن با خبر سازد کم و بیش با وظیفه صاحب برید که نظارت بر برید و جاسوسی برای سلطان رابرعهده داشت خلط شده است و احتمال می رود که واژه «برید» با واژه «خبر» به گونه ای مترادف به کار رفته باشد.
ترکان عثمانی که از ۶۵۷ بر قلمرو سلجوقیان و آسیای صغیر دست یافتند و در ۸۵۸ با فتح
قسطنطنیه قلمرو خود را در
اروپا و
آسیا گسترش دادند و سرانجام در زمان سلطان
سلیم اول (حک :۸۷۲ـ۹۲۶) بخش وسیعی از سرزمین های
عراق و جزیره و
شام و
فلسطین و
مصر را تصرف کردند، در آغاز در سرزمین های زیر فرمان خود سازمان برید نداشتند
اما بتدریج تشکیلات برید را به شیوه دولت های بزرگ ترک و تاتار با عنوان «الاغ» و «یام» و «چاپار » و «چاپارخانه» ادامه دادند و این اصطلاحات جای برید را گرفت. اما از واژه های رایج در دوران اسلامی، مانند شاطر (قاصد سواره) و سکوتاری (اسکدار) نیز استفاده می شد و بستانچی باشی سوار بر زورق راه های
ساحلی را پاسداری می کرد.
عثمانیان علاوه بر تأسیس شبکه خبررسانی دریایی
دارای کبوترخانه هایی نیز بودند. وجود چنین کبوترخانه هایی این احتمال را به وجود می آورد که از کبوتران نامه بر نیز برای ارسال اخبار فوری استفاده می کردند و همچون کشورهای پیشین به گسترش راه ها می پرداختند.
برید در دیگر دولت های ترک که پس از
مغول به وجود آمد ـ مانند جلایریان، تیموریان، قراقوینلوها،
آق قوینلوها ،
صفویان ، شیبانی ها و خان نشین های کریمه و غازان (قازان) ـ یام، الاغ، و چاپارخانه نام گرفت. بدین ترتیب، درباره تشکیلات خبر رسانی در دولت های مغول و ترک پس از قرن سیزدهم، علاوه بر واژه های فوق باید به واژه های خان و کاروانسرا و رباط نیز رجوع کرد. تشکیلات برید از قرن هفتم به بعد در برخی از ممالک اسلامی با عنوان چاپارخانه ادامه یافت.
(۱۲)
محمد آبادی، «بحثی در پیرامون برید»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال ۲۹، ش ۱۲۲ (تابستان ۱۳۵۶).
(۱۳) ابن ابی طاهر، بغداد فی تاریخ الخلافة العباسیة، بغداد ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
(۱۴) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۶.
(۱۵) ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۱۶) ابن بلخی، فارس نامه، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۱۷) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
(۱۸) ابن خلدون، العبر: تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۷۰ ش.
(۱۹) ابن طقطقی، الفخری فی الا´داب السلطانیة و الدول الاسلامیة، گریفزولد ۱۸۵۸.
(۲۰) ابن کثیر، البدایة والنهایة، چاپ ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۲۱)
محمد بن حسین ابوشجاع روذراوری، ذیل کتاب تجارب الامم، چاپ آمدروز، مصر ۱۳۳۴/۱۹۱۶.
(۲۲) یعقوب
بن ابراهیم ابویوسف
قاضی، کتاب الخراج، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
(۲۳) غیاث
بن غوث اخطل، شعر الاخطل، چاپ انطون صالحانی، بیروت ۱۸۹۱.
(۲۴) هادی روجی ادریس، الدولة الصّنهاجیة، بیروت ۱۹۹۲.
(۲۵) برتولد اشپولر، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج ۲، ترجمه مریم میراحمدی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۶) عباس اقبال آشتیانی، تاریخ مغول: از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۲۷) امرؤالقیس، دیوان امری القیس، چاپ محمدابوالفضل
ابراهیم، قاهره ۱۹۸۴.
(۲۸) کلیفورد بازورث، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۹) ضیاءالدین برنی، فتاوای جهانداری، چاپ افسر سلیم خان، لاهور ۱۹۷۲.
(۳۰) روبر برونشویگ، تاریخ افریقیه فی العهد الحفصی، نقله الی العربیة
حمادی ساحلی، بیروت ۱۹۸۸.
(۳۱) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت (بی تا).
(۳۲) احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، چاپ رضوان
محمد رضوان، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۴۰۴.
(۳۳) فتح
بن علی بنداری، تاریخ سلسله سلجوقی، زبدة النصرة و نخبة العصرة، ترجمه محمدحسین خلیلی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۳۴) علی
بن زید بیهقی، تاریخ بیهق، چاپ
احمد بهمنیار، تهران ۱۳۴۵ ش، چاپ افست تهران ۱۳۶۱ ش.
(۳۵)
محمد بن حسین بیهقی، تاریخ بیهقی، چاپ علی اکبر فیاض، مشهد ۱۳۵۰ ش.
(۳۶) حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۳۷) تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۴ ش).
(۳۸) محسن
بن علی تنوخی، کتاب الفرج بعدالشدة، چاپ عبود شالجی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۳۹) عبدالملک
بن محمد ثعالبی، تاریخ غرر السیر: المعروف بکتاب غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، چاپ زوتنبرگ، پاریس ۱۹۰۰، چاپ افست تهران ۱۹۶۳.
(۴۰) عمرو
بن بحر جاحظ، رسائل الجاحظ، چاپ عبدالسلام
محمد هارون، قاهره ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
(۴۱)
محمد بن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء والکتاب، چاپ عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
(۴۲) فیلیپ خوری حتی، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تبریز ۱۳۴۴ ش.
(۴۳) حسن
ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی تا).
(۴۴) عبدالحی حسنی، الهند فی العهد الاسلامی، چاپ عبدالعلی حسنی و ابوالحسن علی حسنی ندوی، حیدرآیاد دکن ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
(۴۵) حسان علی حلاّ ق، تعریب النقود والدواوین فی العصر الاموی، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
(۴۶) حمزة
بن حسن حمزة اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض والانبیاء، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۱).
(۴۷) نجدة خماش، الادارة فی العصر الاموی، دمشق ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
(۴۸)
محمد بن احمد خوارزمی، کتاب مفاتیح العلوم، چاپ فان فلوتن، لیدن ۱۹۶۸.
(۴۹) میخائیل میخائیلوویچ دیاکونوف، اشکانیان، ترجمه کریم کشاورز، چاپ افست تهران ۱۳۵۱ ش.
(۵۰) احمدبن داود دینوری، اخبارالطّوال، ترجمه
محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵۱) انور رفاعی، النظم الاسلامیة، دمشق (تاریخ مقدمه ۱۳۹۲/۱۹۷۳).
(۵۲) جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران ۱۳۷۳ ش.
(۵۳) محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسل و الملوک، لیدن ۱۸۷۹ـ۱۸۹۶، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
(۵۴) عزالدین عمر موسی، الموحدون فی الغرب الاسلامی، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۵۵) ریچارد نلسون فرای، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران ۱۳۵۸ ش.
(۵۶)علی اصغر فقیهی، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۵۷) عباده
بن مجیب قتال کلابی، دیوان القتال الکلابی، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
(۵۸) قدامة
بن جعفر، نبذ من کتاب الخراج و صنعة الکتابة، چاپ
محمد مخزوم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
(۵۹)
ابراهیم قفس اوغلی، تاریخ دولت خوارزمشاهیان، ترجمه داود اصفهانیان، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۶۰)
احمد بن علی قلقشندی، صبح الاعشی، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
(۶۱) کارلا کلوزنر، دیوانسالاری در عهد سلجوقی (وزارت در عهد سلجوقی)، ترجمه یعقوب آژند، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۶۲) کلیله و دمنه، ترجمه کلیله و دمنه، انشای ابوالمعالی نصرالله منشی، چاپ مجتبی مینوی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۶۳) عبدالحی
بن ضحاک گردیزی، زین الاخبار، چاپ عبدالحی حبیبی، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ ش.
(۶۴) برنارد لوئیس، استانبول و تمدن امپراتوری عثمانی، ترجمه ماه ملک بهار، تهران ۱۳۶۵ ش.
(۶۵) آدام متز، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۶۶)
محمد بن ابراهیم، تاریخ کرمان: سلجوقیان و غز در کرمان، چاپ باستانی پاریزی، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۶۷)
محمد محمدی، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۶۸)
احمد بن محمد مرزوقی، شرح دیوان الحماسة، چاپ احمدامین و عبدالسلام هارون، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
(۶۹) علی
بن حسین مسعودی، مروج الذّهب و معادن الجوهر، چاپ یوسف اسعد داغر، بیروت ۱۳۸۵ـ۱۳۸۶/۱۹۶۵ـ۱۹۶۶، چاپ افست قم ۱۳۶۳ ش.
(۷۰)
محمد بن احمد مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، چاپ
محمد مخزوم، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
(۷۱)
احمد بن علی مقریزی، کتاب المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والا´ثار، المعروف بالخطط المقریزیة، قاهره (بی تا).
(۷۲) مریم میراحمدی، نظام حکومت ایران در دوران اسلامی: پژوهشی در تشکیلات اداری، کشوری و لشکری ایران از صدر اسلام تا عصر مغول، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۷۳) حسن
بن علی نظام الملک، سیرالملوک، یا، سیاستنامه، ج ۱، چاپ
محمد آلتای کویمن، آنکارا ۱۹۷۶.
(۷۴)
احمد بن عمر نظامی، چهارمقاله، چاپ
محمد معین، تهران ۱۳۳۳ ش.
(۷۵) علی اکبر نفیسی، فرهنگ نفیسی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۷۶) هندوشاه
بن سنجر، تجارب السّلف، چاپ اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۷ ش.
(۷۷) کلمان هوار، ایران و تمدن ایرانی، ترجمه حسن انوشه، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۷۸)
احمد بن اسحاق یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت (بی تا).
(۷۹) Godfrey Goodwin, A history of Ottoman architecture , London ۱۹۹۲;.
(۸۰) I A , sv "Berرd" (by M Fuad Kخprدlد)
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «برید»، شماره۱۱۵۳.
