پیشینه تفسیر موضوعی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ریشه‌های
تفسیر موضوعی در تفسیر
شیخ محمد عبده نشان داده شده است.
پس از وی از پیشگامان تفسیر موضوعی در دوره معاصر در مغرب اسلامی یکی
شیخ محمود شلتوت و از جمله آثار وی القرآن والقتال و القرآن والمرأةاند. رویکرد وی در این دو کتاب اغلب معرفی دیدگاه
اسلام درباره
جنگ و
زن و
دفاع از آن در برابر شبهات غرب است.
همزمان با وی امین خولی در طرح تفسیر ادبی‌اش بر ناکارآمدی
تفسیر ترتیبی و ضرورت تفسیر موضوعی قرآن برای درک صحیح‌تر و جامع‌تر معارف قرآن تأکید کرد و پیرو آن خود وی و شاگردانش آثار تفسیری خود را به روش ادبی ـ موضوعی عرضه کردند.
از امین خولی تعدادی اثر کم حجم با عنوان عام من هدی القرآن به نام‌های فی رمضان، فی اموالهم و القاده... الرسل منتشر شد.
از آثار شاگردانش نیز که به روش موضوعی و روشمند نگاشته شده‌اند این آثار قابل توجه‌اند: دراسات قرآنیة یوم الدین والحساب از شکری محمد عیاد، الفن القصصی، القرآن والثورة الثقافیه، القرآن والدوله، القرآن ومشکلات حیاتنا المعاصره از محمد احمد خلف الله. وی در کتاب اخیر پس از معرفی مبانی خود در تفسیر موضوعی به بیان دیدگاه
قرآن درباره هشت مسئله مهم و مبتلا به در
جامعه مصر پرداخته است، با عناوین: «التغییرات الجذریه»، «الحریات»، «الدیمقراطیه»، «المسؤلیه»، «المضامین الاشتراکیه»، «التعایش السلمی»، «زواج مختلفی الادیان» و «العلاقة الزوجیه» که تأثیر دستاوردهای علمی غرب بر
روش و نتایج تفسیر وی انکارپذیر نیست.
اثر دیگر القرآن وقضایا الانسان از بنت الشاطی است که باز به همان شیوه، دیدگاه قرآن را درباره بعضی از مسائل مربوط به
انسان به روش موضوعی بیان کرده است.
رویکرد این گروه از مفسران به تفسیر موضوعی اتکای صِرف به آیات شریفه و پرهیز از روایات به ویژه روایات تفسیری بوده است. از دیگر آثار قابل توجه مشاهدالقیامه سید قطب، دستور الاخلاق فی القرآن الکریم از محمد عبدالله درّاز و آثاری از محمد عزت دروزه و یوسف قرضاوی است.
همزمان در شرق
جهان اسلام نیز آثاری برجسته در تفسیر موضوعی پدید آمدند. پیشگام تفسیر موضوعی در شرق را باید
علامه طباطبایی معرفی کرد. وی در لابه لای تفسیر المیزان، به مناسبت، موضوعات فراوانی را با نگاه ادبی ـ قرآنی به صورت تفسیر موضوعی به بحث گذاشته است.
از قبیل توحید الله،
الامامه،
حیاة المرأة فی الامم غیر متمدنه،
کلامٌ فی معنی السکینه،
کلامٌ فی الشفاعه
فطرت ، مسأله حجاب، خاتمیت،
جامعه و
تاریخ ، حقوق زن در اسلام و جز این‌ها از پیشتازان در تفسیر موضوعی به شمار می‌آید. باد و باران بازرگان و المدرسة القرآنیه
شهید صدر نیز از دیگر تفاسیر موضوعی پیشتازند. شهید صدر که متعلق به مدرسه
نجف اشرف است در دو درس نخست کتابش درباره ضرورت و اهمیت تفسیر موضوعی و برتری آن بر تفسیر ترتیبی سخن گفته و در ادامه درباره سنت‌های
تاریخ در قرآن بحث کرده است.
تفسیر موضوعی دیگری نیز از ابوالاعلی مودودی مصلح هندی است با عنوان المصطلحات الاربعة فی القرآن. مودودی در این اثر درباره چهار اصطلاح قرآنی اله، رب،
دین و
عبادت بحث کرده است که به نظر وی دعوت قرآن بر محور آن‌ها می‌گردد.
در ایران پس از
انقلاب اسلامی مباحث و آثار تفسیر موضوعی گسترش فراوانی یافت و مجموعه های تفسیر موضوعی متنوعی مشتمل بر مباحث متعدد پدید آمدند. به طور طبیعی اقتضای تفسیر موضوعی آن است که آیات متعلق به هر موضوع جداگانه مورد تفسیر قرار گیرند، بنابراین نباید انتظار داشت که یک تفسیر موضوعی جامع و کامل و مشتمل بر همه موضوعات قرآنی تدوین گردد؛ اما در مجموعه‌های تفسیری مذکور در مورد چندین موضوع همسو و گاه غیر همسو به صورت مستقل تفسیر موضوعی انجام گرفته و با در کنار هم قرار گرفتن این موضوعات مجموعه‌ای از معارف قرآنی عرضه شده است. از این مجموعه‌ها با تسامح می‌توان با عنوان تفسیر موضوعی جامع یا فراگیر
یاد کرد.
بعضی از مشهورترین این آثار عبارت‌اند از:
۱. منشور جاوید اثر
آیت الله سبحانی که در ۱۲ جلد انتشار یافته است. مؤلف از تفسیر خود به عنوان نخستین تفسیر موضوعی به زبان فارسی یاد کرده است که مراد از آن نخستین
تفسیر موضوعی جامع است و گرنه چنان‌که یاد شد پیش از آن تک نگاشته‌های موضوعی متعددی تدوین شده‌اند. سبحانی حدود ۸
سال پیش از تألیف منشور جاوید (تألیف در سال ۱۳۵۹ شمسی/ ۱۳۹۳ قمری) به تألیف تفسیر موضوعی دیگری با عنوان مفاهیم القرآن دست زده بود که این تفسیر را نیز نخستین تفسیر موضوعی به
زبان عربی خوانده است.
این دو تفسیر از نظر موضوعات بعضاً تفاوت‌ها و جابه جایی‌هایی با یکدیگر دارند. دو جلد نخست مفاهیم القرآن به قلم جعفر الهادی و بقیه به قلم مؤلف است.
۲. تفسیر موضوعی
قرآن کریم از
آیت الله جوادی آملی در ۱۷ جلد با موضوعات فراوانی درباره مبدأ،
معاد ،
وحی و
نبوت ، معرفت شناسی، سیره پیامبران و اخلاق. ایشان افزون بر این اثر جامع، موضوعات زیاد دیگری را در قالب اثر مستقل تفسیر کرده و دیدگاه قرآن را درباره آن موضوعات بیان داشته است. این موضوعات عمدتاً از مسائل مستحدث و مبتلا به و مطرح در جامعه معاصرند؛ مانند
حقوق بشر و زن.
۳. معارف قرآن از
آیت الله مصباح . ایشان با ارائه طرحی متفاوت، معارف قرآن را در قالب نظامی منسجم و مترتب بر یکدیگر و بر اساس الله محوری در ۱۰ محور عرضه داشته است
: خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنماشناسی، قرآن شناسی، اخلاق، برنامه‌های عبادی، احکام فردی و احکام اجتماعی.
۴. پیام قرآن از آیت الله مکارم و همکاران، مؤلف پس از اتمام تفسیر ترتیبی نمونه در
سال ۱۳۶۶ شمسی دست به کار تألیف تفسیر موضوعی پیام قرآن شد. این تفسیر در ۱۰ مجلد مشتمل بر موضوعات فراوان عقایدی و معارفی و اخلاقی و دو جلد دیگر در موضوع اخلاق در قرآن منتشر شده است. مؤلف در مقدمه تفسیر با اشاره به دو نوع تفسیر موضوعی که در یکی از روایات نیز بهره گرفته می‌شود و در دیگری مفسر به بررسی موضوع فقط در محدوده آیات می‌پردازد تفسیر خود را از نوع دوم معرفی کرده است.
از ویژگی‌های این تفسیر گروهی بودن آن است.
۵. دائرة المعارف قرآن کریم. این اثر را باید جامع‌ترین تفسیر موضوعی انتشار یافته قرآن به شمار آورد. البته تفاوت میان تألیفات دائرة المعارفی با تفاسیر موضوعی روشن است. در یک دائرة المعارف قرآنی، با توجه به رسالت دائرة المعارف‌ها کار مفسر به توصیف و گزارش معارف موجود در قرآن و نیز گزارش آرای مفسران درباره موضوعی خاص محدود می‌شود. کار
تدوین آن به صورت گروهی با همکاری جمعی از محققان
حوزه علمیه قم از سال ۱۳۷۵ شمسی آغاز شده و تاکنون ۷ جلد آن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم منتشر شده است. برای این دائرة المعارف حدود ۳۰۰۰ موضوع (مدخل) تعریف شده تا آیات مربوط به هر موضوع گردآوری شده و به صورت موضوعی در قالب مقاله‌ای مستقل تدوین گردد. البته بخشی از این موضوعات به مباحث علوم قرآنی و شأن نزول‌ها اختصاص یافته است. پیش بینی می‌شود شمار مجلدات این دائرة المعارف به حدود ۳۰ جلد برسد.
به جز تفاسیر موضوعی یاد شده معجم‌های موضوعی متعددی با هدف تسهیل دسترسی به آیات هم موضوع و یاری رساندن به نگارندگان تفسیر موضوعی از سوی محققان تدوین شده‌اند. از جمله این معاجم، تفصیل الآیات از ژول بوم، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم از محمد فؤاد عبدالباقی، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم اثر سید محمد باقر ابطحی، فرهنگ موضوعی قرآن از محمود رامیار، فرهنگ موضوعی قرآن مجید از کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی و فروغ بی پایان از عبدالمجید معادیخواه است.
نمونه کامل‌تری از فرهنگ‌های موضوعی آیات، فرهنگ قرآن اثر
اکبر هاشمی رفسنجانی با همکاری محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم است. ویژگی این فرهنگ موضوعی، جامعیت و گستردگی موضوعات معرفی شده، ذکر متن آیات شریفه، استخراج و دسته‌بندی موضوعات با تکیه بر تفاسیر معتبر و گروهی بودن تدوین آن است. تاکنون ۲۳ جلد فرهنگ قرآن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن منتشر شده است و تعداد مجلدات آن به ۳۳ جلد خواهد رسید. افزون بر این فهرست‌هایی موضوعی برای تفاسیر نیز با هدف تسهیل مراجعه محققان به تفاسیر و دستیابی آسان به موضوعات مورد بحث در تفاسیر ترتیبی تدوین شده‌اند که از جامع‌ترین آن‌ها فرهنگ موضوعی تفاسیر است که بر اساس ۲۰ دوره تفسیر قرآن توسط محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن تنظیم و منتشر شده است. از دیگر فهرست‌های مشابه راهنمای موضوعی المیزان، دلیل المیزان و فهرست موضوعی تفسیر نمونه‌اند که به معرفی موضوعات مورد بحث در دو تفسیر المیزان
علامه طباطبایی و تفسیر نمونه مکارم شیرازی اختصاص دارند.
از میان تفاسیر معرفی شده، در القرآن و مشکلات حیاتنا المعاصره خلف الله و بعضی آثار
شهید مطهری و
شهید صدر و جوادی آملی، مفسر در پی حل مشکلی از مشکلات اجتماعی است؛ یعنی روشی که شهید صدر در تفسیر موضوعی بر آن تأکید می‌کند؛ ولی در سایر آثار، مفسر با استخراج موضوع از خود قرآن و بررسی و تفسیر آیات مرتبط با آن، عمدتاً درصدد عرضه معارف قرآن و بیان دیدگاه قرآن در موضوعات معرفتی برآمده است. با این وصف هرچه تفسیر موضوعی به پیش رفته رویکرد روش نخست در تفسیر موضوعی گسترش یافته است.
با این‌که پیشینه تفسیر موضوعی به دوره معاصر بازمی‌گردد، بعضی مفسران تلاش کرده‌اند ریشه‌های این شیوه تفسیر را در تفاسیر کهن نشان دهند؛ بعضی نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خدای متعالی آیات محکم را ام الکتاب و مرجع تفسیر آیات
متشابه معرفی کرده است
همچنین با معرفی نمونه‌هایی از تفسیر قرآن به قرآن منقول از
رسول خدا بنیادهای تفسیر موضوعی را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند.
البته تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر هدف متفاوت است،
به علاوه این‌که تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعی جمع می‌شود و هم با تفسیر ترتیبی، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در آیه ۷ آل عمران
آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگاری دارد.
بعضی نویسندگان نیز آثار تفسیریِ ناظر به بخشی از معارف قرآن همچون تفاسیر آیات الاحکام، غریب القرآن‌ها، کتب وجوه و نظائر، قصص قرآن، و نیز بعضی مباحث علوم قرآنی چون آثار تألیف شده در موضوع
ناسخ و منسوخ ، آیات متشابه،
قرائات قرآن و آثاری که درباره نزول آیات در شأن
اهل بیت (علیهم‌السلام)، نگاشته شده
را گونه‌هایی از تفسیر موضوعی به شمار آورده‌اند؛ همچنین آثاری چون مفردات راغب، مجاز القرآن ابوعبیده و التبیان فی اقسام القرآن ابن‌قیم
را از تفاسیر موضوعی به شمار آورده‌اند که این نام‌گذاری با
توسعه در تعریف تفسیر موضوعی و با مسامحه پذیرفته است؛ اما این آثار با مصطلح معاصر تفسیر موضوعی بیگانه است.
از میان آثار گذشته نزدیک‌ترین آثار به تفسیر موضوعی، مطابق تعریف نخست از تفسیر موضوعی که صِرف گردآوری آیات یک موضوع و توضیح معارف آن‌هاست آیات الاحکام های شیعی‌اند. برخلاف تفاسیر آیات الاحکام
اهل سنت که به صورت ترتیبی آیات الاحکام قرآن را از سوره فاتحة الکتاب تا آخرین سوره تفسیر کرده‌اند، در آیات الاحکام های شیعی آیات مرتبط با هر موضوع در کنار هم تفسیر شده‌اند. از نخستین کتاب آیات الاحکام تألیف محمد بن سائب کلبی شیعی (م. ۱۴۶
ق.) ـ که بر اثر مفقود بودن، شیوه آن نامعلوم است ـ که بگذریم نخستین اثر موجود در این موضوع فقه القرآن راوندی (م. ۵۷۳
ق.) و مشهورترین اثر کنزالعرفان فی فقه القرآن فاضل مقداد (م. ۸۲۶
ق.) و زبدة البیان مقدس اردبیلی‌اند (م. ۹۹۳
ق.) که هر سه اثر آیات مربوط به هر موضوع فقهی را در باب مستقلی تفسیر کرده‌اند؛ همچنین آثاری که در موضوعاتی با محوریت
اهل بیت (علیهم‌السلام) تألیف شده‌اند؛ همچون کتاب ما نزل من القرآن فی علی از حسین بن حکم مسلم حبری کوفی (م. ۲۶۸
ق.) که از آن به تفسیر حبری نیز یاد می‌شود
و ما نزل من القرآن فی علی از هارون بن عمر بن عبدالعزیز مجاشعی از اصحاب
امام رضا (علیه‌السلام) و امامة امیرالمؤمنین فی القرآن از محمد بن محمد بن نعمان مشهور به
شیخ مفید (م. ۴۱۳
ق.)
به معنای دقیق کلمه تفسیر موضوعی‌اند، با این حال بعضی محققان،
علامه مجلسی را نخستین مفسری دانسته‌اند که اجمالا به شیوه تفسیر موضوعی به مفهوم امروزیش توجه داشته است. ایشان در بحارالانوار در آغاز هر باب و موضوع، آیات ناظر به آن موضوع را گرد آورده و به تفسیر اجمالی آن‌ها پرداخته است.
معرفت تفسیر موضوعی مجلسی را دقیق‌ترین و جامع‌ترین دسته‌بندی آیات قرآن در باب معارف گوناگون اسلامی دانسته که تاکنون بی نظیر است.
درباره تفسیر موضوعی و بیان مسائل و مباحث نظری پیرامونی آن نیز آثاری
تدوین شده‌اند که به جز مقدمات تفاسیر موضوعی بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از:
۱. المدرسة القرآنیه از شهید صدر. سلسله دروس این کتاب در
سال ۱۳۹۹ قمری ارائه شده‌اند. این اثر با عنوان التفسیر الموضوعی والفلسفة الاجتماعیة فی المدرسة القرآنیه نیز منتشر شده است.
۲. التفسیر الموضوعی للقرآن، (چ. ۱۹۸۰ م.) از احمد السید الکومی.
۳. البدایة فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۴ م.) اثر عبدالحی الفرماوی.
۴. المدخل الی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۶ م.) از عبدالستار فتح الله السعید.
۵. دراسات فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۶ م.) اثر احمد العمری.
۶. دراسات فی التفسیر الموضوعی (چ.
۱۴۲۸ ق.) از زاهر بن عواض الالمعی.
۷. مباحث فی التفسیر الموضوعی (چ. ۱۹۸۹ م.) اثر مصطفی مسلم.
۸. التفسیر الموضوعی للقرآن فی کفتی المیزان (چ. ۱۹۹۱ م.) از عبدالجلیل عبدالرحیم.
۹. روش شناسی تفاسیر موضوعی (چ. ۱۳۷۲ ش.) اثر سید هدایت جلیلی.
۱۰. التفسیر الموضوعی بین النظریة والتطبیق (چ. ۱۴۱۸
ق.) اثر عبدالفتاح الخالدی.
۱۱. مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی (چ. ۱۳۸۲ش.) از بهروز یدالله پور.
۱۲. روش تحقیق موضوعی در
قرآن کریم (چ. ۱۳۸۵ ش.) اثر لسانی فشارکی و مرادی زنجانی.
۱۳. محاضرات فی التفسیر الموضوعی (چ.
۱۴۲۸ ق.) از عباس عوض الله.
(۱) قرآن کریم.
(۲) احمد جمال عمری، دراسات فی التفسیر الموضوعی للقصص القرآنی، قاهره، مطبعة المدنی، ۱۴۰۶ق.
(۳) طباطبایی، المیزان، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
(۴) محمد باقر الصدر، المدرسة القرآنیه، به کوشش لجنة التحقیق، مرکز الابحاث والدراسات، ۱۴۲۱ق.
(۵) ابوعلی مودودی، المصطلحات الاربعة فی القرآن، بیان.
(۶) معرفت، تفسیر و مفسران، قم، التمهید، ۱۳۷۳ش.
(۷) سبحانی، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق.
(۸) محمد تقی مصباح، معارف قرآن، قم، در راه حق، ۱۳۷۳ش.
(۹) قرآن شناخت، قم، مؤسسه امام خمینی.
(۱۰) مکارم شیرازی و دیگران، پیام قرآن، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب، ۱۳۷۴ش.
(۱۱) عبدالستار فتح الله سعید، المدخل الی التفسیر الموضوعی، قاهره، دارالتوزیع والنشر الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
(۱۲) مصطفی مسلم، مباحث فی التفسیر الموضوعی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۰ق.
(۱۳) سید هدایت جلیلی، تفسیر موضوعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.
(۱۴) صلاح عبدالفلاح خالدی، التفسیر الموضوعی بین النظریه و التطبیق، اردن، دارالنفائس، ۱۴۱۸ق.
(۱۵) بهروز یدالله پور، مبانی و سیر تاریخی تفسیر موضوعی قرآن، قم، دارالعلم، ۱۳۸۳ش.
(۱۶) ذهبی، التفسیر والمفسرون، قاهره، دارالکتب الحدیثه، ۱۳۹۶ق.
دائرةالمعارف قرآن کریم جلد ششم، برگرفته از مقاله «پیشینه تفسیر موضوعی»، شماره۲۶.
