پیشینه تاریخی بنی‌حارثه
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بنی حارثه از قبایل
اوسی یثرب بود.
بنی حارثة بن حارث از مجموعه‌های اوسی یثرب در عصر نبوی به شمار می‌آیند که جد اعلای ایشان
حارثة بن حارث با ۴ واسطه به
اوس می‌رسد.
از آنجا که جدّ حارثه یعنی
عمرو بن مالک به «
نبیت » شهرت یافت،
بنی حارثه جزو قبایل منشعب از نبیت چون
بنی عبد الاشهل،
بنی زعورا و
بنی ظفرند .
البته بر اثر رواج نام حارثه، مجموعه‌های دیگری در بیرون یثرب را نیز می‌توان به نام
بنی حارثه یافت که با
بنی حارثه مورد نظر تفاوت دارند.
قبایل منشعب از اوس و
خزرج در یثرب در نقطه متمرکزی نمی‌زیستند، بلکه هر قبیله‌ای در منطقه مسکونی و زراعی خود از دیگر قبایل جدا بود و در منابع گاه از واژه «قریه» (روستا) برای زیستگاه هریک از این قبایل یاد کرده‌اند.
گزارشهای اندک تاریخی حکایت از آن دارد که
بنی حارثه در آغاز در کنار و همراه با یکی دیگر از مجموعه‌های اوسی منشعب از نبیت یعنی
بنی عبدالاشهل می‌زیستند؛ ازدواجها و روابط فامیلی که میان اعضای این دو قبیله برقرار شده مربوط به همین دوره است؛ اما در مقطعی بعد،
بنی حارثه بر اثر درگیری با
بنی عبدالاشهل ناچار شد مناطق خود را رها کرده، به خیبر برود؛ ولی ظاهراً در
خیبر نیز وضعیت مناسبی نبود و در نهایت پس از صلحی که میان آن دو برقرار شد
بنی حارثه دوباره به یثرب بازگشتند؛ امّا دیگر نه در منطقه سابق خود، که در مناطق شمالی تر و با فاصله از
بنی عبدالاشهل مستقر شدند
و قلعه‌هایی همچون مَرْغَم بنا کردند.
گفته شده که محل جدید سکونت
بنی حارثه در عصر سلطه یهودیان بر
یثرب از آن یهودیان
بنی مرانه بود که قلعه‌ای به نام خال در آن بنا کرده بودند. منابع تاریخی، برخی از اعضای
بنی حارثه را همپیمانان
بنی عبدالاشهل شمرده‌اند،
بر این اساس باید چنین نتیجه گرفت که به هنگام درگیری و جدایی آنها از
بنی عبدالاشهل و انتقالشان به خیبر، برخی اعضای این قبیله وابستگی خود را با
بنی حارثه قطع کرده و به قبیله
بنی عبدالاشهل پیوسته‌اند و بر این اساس آنان از آن دسته از
بنی عبدالاشهل‌اند که تبارشان حارثی است و در نتیجه، عملکرد این دسته در دوره مدنی در چارچوب فعالیتهای
بنی عبدالاشهل قابل بررسی است.
فاصله خانه‌های
بنی حارثه با
مسجد نبوی معیاری برای تعیین گاه
نماز عصر گردید؛ بدین گونه که مدت زمانی که برای رفتن از مسجد پیامبر به منازل
بنی حارثه و بازگشت از آنجا مورد نیاز بود، همان مدتی بود که پیامبر میان
نماز عصر و
نماز مغرب مراعات می‌کرد.
این فاصله بر اساس معیارهای سنجش امروزی حدود ۱۰
کیلومتر تخمین زده می‌شود. موقعیت منطقه
بنی حارثه از حساسیت خاصّی برخوردار بود. در واقع آنان شمالی‌ترین قبیله مستقر در یثرب بودند و چون موقعیت طبیعی یثرب به گونه‌ای بود که تنها از جهت شمالی امکان حمله منظم به آن وجود داشت،
بنی حارثه نخستین
تیررس دشمنان و مهاجمان به یثرب به حساب می‌آمدند. شاید از همین رو قلعه آنان را یکی از محکم‌ترین قلعه‌ها شمرده‌اند.
زمینهای زراعی و باغهای خرمای
بنی حارثه پس از بازگشت از خیبر در دشتهای کنار کوه احد قرار داشت و در دره‌های پیرامون این کوه دامهایشان به چرا می‌رفتند.
به نظر می‌رسد که
بنی حارثه غالباً زمینهای زراعی خود را
اجاره می‌دادند و بخش قابل توجهی از درآمدهای ایشان از این راه تامین می‌شد.
درباره آیینهای رایج در میان
بنی حارثه می‌توان به توجه ایشان به
بت منات و نیز دین
یهود اشاره کرد. افزون بر بت منات که عموم اوس و خزرج آن را می‌پرستیدند
بنی حارثه در خانه‌های خود نیز بتهای متعددی داشتند که منابع بدان اشاره کرده‌اند.
عموماً آیین یهود در میان اوسیان بیش از خزرجیان رواج داشت؛ امّا به نظر می‌رسد در میان مجموعه‌های اوسی، یهودیان
بنی حارثه جمعیت قابل توجهی بوده‌اند، به گونه‌ای که در برخی گزارشهای تاریخی از ایشان در کنار یهودیان
بنی قریظه ،
بنی قینقاع و
بنی نضیر یاد کرده‌اند.
البته در منابع اطلاعات فراوانی در این باره وجود ندارد. واقدی، یکی از بزرگان یهود به نام
ابن سُنَیْنه را از یهودیان
بنی حارثه دانسته است.
هجرت آنان به خیبر پس از درگیری با اوسیان
بنی عبد الاشهل هم از روابط آنان با خیبریان خبر می‌دهد و از این رو بود که پیامبر در نبرد خیبر و در
سال هفتم هجری
محیصة بن مسعود حارثی را برای مذاکره با اهل
فدک بدانجا فرستاد.
در برخی گزارشهای تفسیری به انعکاس رقابتهای
بنی حارثه با قبایل دیگر پرداخته‌اند. بنا به روایتی از ابن بریده آیات نخستین
سوره تکاثر درباره این قبیله و
بنی حارث (از زیرمجموعه‌های خزرجی) نازل شده است که از رقابتها و برتربینی آنها نسبت به یکدیگر خبر می‌دهد، چنان که آنان دایره افتخارات خود را از شخصیتهای زنده به مردگان خود گسترش دادند:
«اَلهـکُمُ التَّکاثُر• حَتّی زُرتُمُ المَقابِر• کَلاّ سَوفَ تَعلَمون• ثُمَّ کَلاّ سَوفَ تَعلَمون».
این در حالی است که این سوره به اتفاق از
سور مکی است و از این رو نمی‌تواند از رقابت دو قبیله یثربی خبر دهد، افزون بر این در منابع غیر تفسیری هیچ اطلاعی درباره رویارویی
بنی حارثه و
بنی حارث و رقابت و فخرفروشی آنها نسبت به یکدیگر وجود ندارد و به نظر می‌رسد این گونه روایات نوعی فرافکنی باشد تا برخی مذمتهای قرآنی را که مخاطب آن قبایل قریشی‌اند متوجه قبایل انصاری بداند.
در آخرین درگیری که میان قبایل اوسی و خزرجی رخ داد (نبرد بُعاث)؛
بنی حارثه از دیگر اوسیان کناره گرفتند و به خزرجیان اعلام بی طرفی کردند و حاضر شدند به درخواست خزرجیان (قدرت برتر یثرب در آن عهد)
مبنی بر به گروگان سپردن ۱۰ تن از
بنی حارثه جهت تضمین بی طرفیشان تن در دهند.
الاحاد والمثانی؛ الاخبار الطوال؛ الاستیعاب فی معرفة الاصحاب؛ اسد الغابة فی معرفة الصحابه، الاصابة فی تمییز الصحابه؛ الاغانی؛ الامامة والسیاسه؛ البدایة والنهایه؛ تاریخ الامم والملوک، طبری؛ تاریخ خلیفة بن خیاط؛ تاریخ بغداد؛ تاریخ المدینة المنوره؛ التبیان فی تفسیر القرآن؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن ابی حاتم؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر؛ جامع البیان عن تاویل آی القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ جمهرة النسب؛ الدرر فی اختصار المغازی والسیر؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالماثور؛ دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه؛ سنن ابی داود؛ السنن الکبری؛ سنن النسائی؛ سیرة النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم من القرآن الکریم و السنة الصحیحه؛ الطبقات الکبری؛ عمدة القاری؛ فتح الباری شرح صحیح البخاری؛ فتح القدیر؛ الکامل فی التاریخ؛ کتاب الطبقات؛ کتاب المحن؛ لباب النقول فی اسباب النزول؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ مجمع الزوائد و منبع الفوائد؛ المحبر؛ مسند ابی یعلی الموصلی؛ مسند احمد بن حنبل؛ المعارف؛ المعجم الکبیر؛ معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع؛ المغازی؛ نسب معد والیمن الکبیر.
مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «بنی حارثه».
