پیشاور
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پیشاوَر، مرکز ایالت سرحدی شمال غربی
پاکستان می‌باشد.
این شهر با ۷۷۳، ۲۱۸، ۱ تن
جمعیت (۱۳۸۴ش/۲۰۰۵م) در °۳۴ و ´۱ عرض شمالی و°۷۱ و ´۳۳ طول شرقی در ۲۴ کیلومتری دهانۀ شرقی تنگۀ خیبر بر کرانۀ غربی رودخانۀ «بارا» از شاخابه‌های رودخانۀ کابل در شمال غربی
پاکستان جای دارد
شهر پیشاور از دو بخش قدیمی و امروزی تشکیل شده است. بخش قدیمی آن‌که دارای ۲۰ دروازه است، به سبک شهرهای پرجمعیت آسیای مرکزی است و خانه‌هایی از خشت با کوچه‌های تنگ و پرپیچ و خم دارد. بخش نوساز شهر که در واقع یک منطقۀ نظامی است، دارای خانه‌هایی بزرگ و خیابان‌هایی منظم و مشجر است و تأسیساتی متعلق به نیروی هوایی ارتش پاکستان در آن قرار دارد.
پیشاور یکی از شهرهای زیبا و خوش آب و هوای پاکستان است. هوای شهر اگرچه در
تابستان گرم و در
زمستان نسبتاً سرد است، اما چنان نیست که
برف ببارد و سرمای آن قابل تحمل است.
جمعیت پیشاور از دو گروه عمدۀ قومی پشتوها (که اکثریت جمعیت شهر را تشکیل می‌دهند) و پیشاوری‌ها (که از مردمان بومی این منطقه هستند) تشکیل شده است. افزون بر این دو گروه قومی، اقوام
تاجیک، هزاره و همچنین کولی‌ها نیز در این شهر به سر می‌برند. بیشتر مردم این شهر به
زبان پشتو سخن می‌گویند؛ در عین حال، زبان‌های فارسی، هندکو، پنجابی و اردو نیز در پیشاور گویشورانی دارد.
مردم پیشاور
مسلمان، و پیرو مذاهب
تسنن و
تشیع هستند.
در این شهر گروهی صنعتگر ماهر در دکه‌های کوچک به ساختن ظروف مسی، دست‌بند، گوشواره و دیگر زیورآلات می‌پردازند. منسوجات ابریشمی و کتانی، فرآورده‌های غذایی، تولید کفش و سفالگری عمده‌ترین محصولات صنعتی این شهر است.
پیشاور یکی از شهرهای ناحیۀ باستانی گندهارا به شمار می‌رفته است. این سرزمین یکی از زیستگاه‌های اقوام مهاجر
هند و اروپایی بوده است. احتمالاً پیش از مهاجرت آن‌ها به این ناحیه دراویدی‌ها در آن‌جا می‌زیسته‌اند. این ناحیه از دیرباز با
تمدن باستانی هارپا در درۀ رودخانۀ سند، و تمدن آریایی‌های درۀ کابل ارتباط داشته است. این شهر توسط پوشکال فرزند بهارات ساخته شد و پوشکال نام گرفت.
پیشاور در زمان داریوش اول هخامنشی به قلمرو
هخامنشیان افزوده شد؛ سپس
اسکندر مقدونی برآن غلبه یافت. در دورۀ سلوکوس نیکاتور (سل ۳۱۲-۲۸۰ق‌م) که پس از اسکندر بر بخش شرقی امپراتوری او فرمان می‌راند، به چاندراگوپتا بنیان‌گذار امپراتوری ماوریا واگذار شد.
بنا بر سنگ نوشتۀ آشوکا،
آیین بودا ۵۰ سال پس از آن،
دین رسمی پیشاور شد.
در سدۀ ۲ق‌م ائوکراتیدس پادشاه یونانی ـ باکتریایی، این شهر را به قلمرو خود افزود. در سدۀ ۱ق‌م پارتیان بر این شهر چیره شدند و چندین تن از آن‌ها بر این سرزمین فرمانروایی یافتند که مشهورترین آن‌ها گوندوفارس بود که تا حدود سال ۴۶م فرمانروایی کرد. در حدود اوایل سدۀ ۱م کوشانیان پیشاور را به تصرف خود درآوردند. در این دوره پیشاور یکی از مراکز آیین بودا بود.
بنابر کتیبۀ کعبۀ
زردشت در نقش رستم از شاپور اول ساسانی (سل ۲۴۰-۲۷۰م)، پیشاور در قلمرو شاهنشاهی ساسانی قرار داشته است.
ساسانیان از طریق پیشاور و کابل که هر یک در دو سوی تنگۀ خیبر قرار داشتند، بر راه‌هایی که از این تنگه به هند می‌رفت، نظارت می‌کردند.
به رغم چیرگی ساسانیان بر پیشاور این شهر همچنان یکی از مراکز آیین بودا باقی‌مانده بود، چنان‌که فا ـ هیان زائر بودایی چینی که در اوایل سدۀ ۵م از آن‌جا دیدار کرده، مذهب بودایی همچنان رایج‌ترین دین این شهر بوده است.
در اواخر سدۀ ۴م نخست کیداریان و سپس هپتالیان بر نواحی شمالی هند و از آن میان پیشاور دست یافتند.
به هنگام سفر هیوئن‌تسیانگ زائر بودایی چینی در سدۀ ۱ق/۷م آیین بودایی در پیشاور رو به انحطاط داشته است. شواهد نشان می‌دهد که در اواسط سدۀ ۷م مردم گندهارا و از آن میان پیشاور کاملاً هندی بوده‌اند و فرمانروایان هندو شدۀ هندی ـ سکایی بر آن نواحی حکومت داشته‌اند.
پس از آن‌ها هندوشاهیانِ ویهند بر نواحی شمال غربی هند فرمانروایی یافتند. در سدۀ ۴ق/۱۰م حکومت این خاندان بر این نواحی همچنان باقی بود و مانعی در برابر نفوذ
اسلام در نواحی شمال هند، به شمار می‌رفت. احتمالاً نخستین برخورد
مسلمانان با هندو‌شاهیان اقدامی دفاعی بوده است. در ۳۶۷ق/۹۷۸م یکی از پادشاهان این خاندان به نام راجاجیپال از پیشاور به قلمرو سبکتکین در
خراسان حمله کرد، اما در محلی میان کابل ـ لمغان پس از جنگی سخت که میان دو طرف درگرفت، شکست خورد و سبکتکین پس از عبور از درۀ رود کابل به سوی پیشاور پیش راند.
هرچند سبکتکین دیگر به هند نرفت، اما برای حفاظت از تنگۀ خیبر پایگاهی نظامی با ۱۰ هزار سپاهی در آن‌جا مستقر ساخت.
پس از سبکتکین جانشین او محمود در ۳۹۶ق/۱۰۰۶م به پنجاب لشکر کشید. به هنگام بازگشت سپاهیان محمود، انندپال پسر راجاجیپال با سپاهیان محمود درگیر شد، اما در نزدیکی پیشاور شکست خورد و به کشمیر رانده شد
و پیشاور از آن پس تحت سیطرۀ
غزنویان قرار گرفت. با افول قدرت غزنویان پس از سلطان مسعود و انتقال پایتخت آنان از غزنین به لاهور، پیشاور به سبب آن‌که در مسیر نواحی شرقی خراسان به سوی لاهور، یکی از مهم‌ترین نقاط ارتباطی به شمار می‌رفت، برای غزنویان اهمیتی افزون‌تر یافت.
در ۵۷۵ق/ ۱۱۷۹م معزالدین غوری پیشاور را تصرف کرد
سپس در روزگار سلطان محمد خوارزمشاه (حک ۵۹۶-
۶۱۷ق) به قلمرو
خوارزمشاهیان افزوده شد،
امـا اندکی بعـد و از جانب سلطان جلالالدین خوارزمشاه (که در زمان‌حیـات پـدرش بر نواحـی غـور و غـزنین حکـومت داشـت) به ملک اختیارالدین محمد بن علی خرپوست غوری به اقطاع داده شد.
اما دیری نپایید که با هجوم سپاهیان چنگیز به جانب خراسان و جنگ و گریزهای پیاپی میان سپاهیان چنگیزخان و سلطان جلالالدین خوارزمشاه در
۶۱۷ق سلطان جلالالدین که تاب مقاومت در برابر سپاهیان مغول را نداشت، از غزنین به پیشاور رفت و در کنار آب سند با مغولان مصاف داد، اما شکست بر سپاهیان او افتاد و وی با گذر از رود سند به
هندوستان گریخت.
پیش از هجوم تیمور طوایفی از پشتوها و تاجیک‌ها در درۀ پیشاور ساکن شدند. در اواخر سدۀ ۱۵م گروه بزرگ دیگری از طوایف پشتو به این ناحیه مهاجرت کردند.
در ۹۲۵ق/ ۱۵۱۹م ظهیرالدین محمد بابر برای سرکوب طایفۀ یوسف‌زایی به پیشاور لشکر کشید و پس از چیرگی بر آن، قلعۀ آن‌را بازسازی کرد.
پس از
مرگ بابر در ۹۳۷ق/۱۵۳۱م یوسف‌زایی‌ها دوباره
استقلال گذشتۀ خود را بازیافتند و دیله‌زاک‌ها از دیگر طوایف ساکن در درۀ پیشاور، قلعۀ شهر را به
آتش کشیدند، اما در ۹۶۰ق/۱۵۵۳م همایون پسر و جانشین بابر، مجدداً این قلعه را بازسازی کرد.
شهر پیشاور تا ۱۱۵۱ق/ ۱۷۳۸م در استیلای گورکانیان هند باقی بود، تا آن‌که نادرشاه افشار در این سال پیشاور را تسخیر کرد.
پس از
قتل نادر در ۱۱۶۰ق/۱۷۴۷م احمدخان درانی بر متصرفات شرقی نادر از جمله پیشاور استیلا یافت (نک : ه د، احمدشاه درانی). پس از درگذشت تیمورشاه، جانشین احمدشاه در ۱۲۰۷ق/۱۷۹۳م پیشاور دستخوش نابسامانی شد.
در ۱۲۳۳ق/ ۱۸۱۸م سیک‌ها به سوی پیشاور پیشروی کردند و صدمات بسیاری بر آن وارد ساختند.
در ۱۲۳۸ق/۱۸۲۳م حاکم کابل درصدد مقابله با
فتنه سیک‌ها برآمد و لشکری از کابل به پیشاور گسیل داشت، اما این لشکرکشی با کامیابی روبه‌رو نشد و تمام ایالت پیشاور به تصرف رانجیت سینگ، رهبر سیک‌ها درآمد. در این زمان مردم پیشاور با پرداخت مبالغی هنگفت به رانجیت سینگ از بروز ویرانی‌های بیشتر جلوگیری کردند.
در ۱۲۶۵ق/ ۱۸۴۹م انگلیسی‌ها بر پیشاور استیلا یافتند و تا تأسیس ایالت سرحدی شمال غربی، این شهر در شمار شهرهای ایالت پنجاب باقی بود.
(۱) اردو دائرة المعارف اسلامیه، لاهور، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۱م.
(۲) استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، تهران، ۱۳۶۸ش.
(۳) دولافوز، ک. ف.، تاریخ هند، ترجمۀ محمدتقی فخرداعی گیلانی، تهران، ۱۳۱۶ش.
(۴) سامی، علی، تمدن ساسانی، شیراز، ۱۳۴۲ش.
(۵) صافی، قاسم، سفرنامۀ پاکستان، تهران، ۱۳۶۶ش.
(۶) فرشته، محمدقاسم، تاریخ، کانپور، ۱۲۹۰ق/۱۸۷۴م.
(۷) محمدکاظم، عالم‌آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش.
(۸) منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
(۹) Bosworth, CE, The Early Ghaznavids, The Cambridge History of Iran, volIV, edRNFrye, Cambridge, ۱۹۷۵.
(۱۰) Britannica, ۲۰۰۴.
(۱۱) Britannica Atlas, Chicago, ۱۹۹۶.
(۱۲) Brunner, Ch, Geographical and Administrative Divisions: Settlements and Economy, The Cambridge History of Iran, volIII (۲) , edEYarshater, Cambridge, ۱۹۸۳.
(۱۳) Cities of the World, Detroit, ۱۹۸۷.
(۱۴) EI۲.
(۱۵) Encarta reference Library, ۲۰۰۴.
(۱۶) The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, ۱۹۷۲.
(۱۷) Wikipedia, wwwenwikipediaorg/wiki/.
(۱۸) The World Gazetteer, www World-gazetteercom.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «پیشاور»، شماره۵۶۲۱.
