پیرصدرالدین
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
پیرصدرالدین، یکی از نخستین داعیان
اسماعیلیه نزاری در
شبه قاره هندوستان است.
پیرصدرالدین در اشاعه
دعوت اسماعیلیه نزاری در
هند و همچنین تشکیلات و سازمان آن دعوت نقش بسزایی داشت. این دعوت در هند به نام «سات پانت» یا راه حقیقی
شهرت یافت.
وی که از اخلاف
پیرشمس الدین بود پس از پدرش، پیرشهاب الدین، به ریاست دعوت سات پانت در هند رسید. اطلاعات موجود درباره پیرصدرالدین عمدتاً مبتنی است بر ادبیات دینی
اسماعیلیان نزاری هندوستان، که
گنان نامیده می‌شود.
تألیف بسیاری از این گنانها را به پیرصدرالدین نسبت داده اند.
طبق این روایات، پیرصدرالدین در زمانی میان نیمه دوم
قرن هشتم و دهه های آغازین قرن نهم می‌زیسته است. بدین ترتیب پیرصدرالدین با اسلام شاه، که در فهرست امامان اسماعیلیان نزاری (شاخه قاسم شاهی) مرتبه سی ام را دارد، معاصر بوده است.
پیرصدرالدین بسیاری از هندوهای طبقه یا
کاست لوهانا را به
کیش اسماعیلیه نزاری درآورد و به آن‌ها نام
خوجه داد که از کلمه فارسی خواجه، به معنای
ارباب،
مشتق شده، و با واژه هندوی تاکور که به هندوهای لوهانا اطلاق می‌شد، هم معنی است.
پیرصدرالدین همچنین اولین
جماعت خانه، محل
عبادت نزاریه، را در کوتری در سند (در ایالت پنجاب کنونی در پاکستان) بنیان نهاد.
وی سپس دو جماعت خانه دیگر در پنجاب و کشمیر ساخت و برای آن‌ها مُکی (برگرفته از واژه سانسکریت مُکیا به معنای رئیس یا مهمترین) برگمارد.
بدین ترتیب پیرصدرالدین اساس تشکیلات جماعتی اسماعیلیان نزاری هند را، که از آن پس به
خوجه‌ها شهرت یافتند، پی ریزی کرد.
با گذشت زمان، وی
دعوت سات پانت را به گجرات نیز
اشاعه داد و موفقیتهای قابل توجهی در میان لوهاناها و دیگر هندوهای متعلق به کاستهای
تجارت پیشه آن منطقه به دست آورد. ولی مرکز فعالیتهای پیرصدرالدین همچنان در اوچ، در سند، باقی ماند.
منطقه سند در آن زمان تابع حکومت سماها بود که در حدود ۷۵۲
سلسله خود را جانشین سمره‌ها کرده بودند که
مذهب اسماعیلی داشتند.
اما سماها بزودی
پیرو مذهب اهل سنت شدند.
طبق روایات منقول در گنانها، پیرصدرالدین برای
تحویل وجوهات مذهبی، یعنی داسوند یا
عشریه، به
امام نزاری، سفری به
ایران کرده و در آن‌جا به
دیدار امام اسلام شاه نایل شده بوده است.
مزار پیرصدرالدین در نزدیکی جت پور، در حومه اوچ، در جنوب ملتان/ مولتان قرار دارد. متولیان این مزار اکنون خود را پیرو
مذهب شیعه اثناعشری می‌دانند و از پیرصدرالدین به عنوان حاج صدرشاه یاد می‌کنند.
پس از صدرالدین فرزند ارشدش، حسن کبیرالدین، جانشین
پدر شد و امور دعوت سات پانت و
خوجه‌های نزاری را به دست گرفت.
در روایات سنتی
خوجه‌های نزاری، پیرصدرالدین مؤلف بیشترین تعداد از گنانها معرفی شده است، از جمله یکی از سه
تحریر موجود از گنان مهم دسه اوتار (ده اوتار یا ده مظهر) که اصول عقاید اسماعیلیه نزاری را در چهارچوب هندویی مطرح می‌سازد.
خوجه ها، گنان دیگری به پیرصدرالدین منسوب کرده‌اند که تحقیقات جدید صحت این انتساب را ردّ کرده است.
این گنان که به بوج نیرانجان (معرفت توحید)
مشهور است منظومه ای به زبان هندوستانی درباره
طریقت صوفیّه است.
این
منظومه در اصل در محافل
قادریه در سند پدیدار گشته و سپس وارد مکتوبات گنانی
خوجه‌ها شده است.
علی رغم این‌که هیچگونه اصول عقاید سات پانت در آن یافت نمی‌شود، آن را به پیرصدرالدین منسوب کرده اند.
در هر صورت این گنان سند دیگری است که از وجود مناسبات نزدیک بین
خوجه‌ها و صوفیان
شبه قاره هند حکایت دارد.
(۱) پیرزاده درگاه والا، تواریخ پیر، نوسری ۱۹۱۴ـ ۱۹۳۵، ج ۲ (گجراتی).
(۲) علی محمد ج چونارا، نورمبین، بمبئی ۱۹۳۶ (اردو).
(۳) علی محمد ج چونارا، بمبئی ۱۹۳۶ (گجراتی).
(۴) فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران ۱۳۷۵ ش.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «پیرصدرالدین»، شماره۲۹۳۶.
