واسط فی العصر العباسی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
واسط فی العصر العباسی، تالیف عبدالقادر سلمان المعاضیدی به
زبان عربی است. در این اثر ساختار اداری، حیات اقتصادی، اجتماعی و فکری
شهر واسط از زمان احداث (سال ۸۱ ق/ ۷۰۰ م) تا نهایت حکومت
اموی (سال ۱۳۲ ق/ ۷۴۹ م) مورد بررسی قرار گرفته است. اهمیت این اثر بدین جهت است که منابع مختلف تاریخی، جغرافیایی، ادبی و
فقهی در محدوده مطالعه خود قرار داده است.
مشتمل بر یک مقدمه، پنج فصل و ملحقات است. در مقدمه تحلیلی از مصادر کتاب ارائه شده است. به جز فصل اول کتاب که مطالب به صورت سلسله وار ذکر شده، سایر فصول به بخش‌هایی تقسیم شده است. در ملحقات نیز فهرست‌ها آمده است. شیوه ارائه مطالب بدین گونه است که اطلاعات مصادر مختلف را به قلم خود و به اختصار ذکر می‌کند و آدرس‌ها را در پاورقی ذکر می‌کند.
خلاصه مطالب فصل‌های مختلف کتاب به ترتیب عبارت است از:
شهر واسط که موقعیت ویژه‌ای در وسط
عراق دارد، از زمان تاسیس به دست
حجاج بن یوسف ثقفی و انتخاب آن به عنوان مرکزیت عراق در عصر اموی نقش بارزی در در تاریخ عراق داشته است. درباره تاریخ بناء این
شهر در منابع اختلاف وجود دارد؛ اما اکثر منابع به اتمام این بناء بین سال‌های ۸۳- ۸۶ ق؛ یعنی اواخر حکومت
عبدالملک بن مروان اشاره کرده‌اند. نویسنده زمان تالیف آن را سال ۸۱ ق و بر جانب غربی دجله می‌داند که مقابل آن در جانب شرقی آن
شهر قدیمی کسکر قرار دارد. اطراف
شهر را دیوار و دو
خندق احاطه کرده است.
یاقوت حموی دلیل نامگذاری آن را به این نام به جهت واقع شدن در وسط
بصره و
کوفه و
اهواز دانسته است. پس از سقوط حکومت اموی و انتقال خلافت
عباسی و بناء
بغداد به دست منصور عباسی در سال ۱۴۵ ق و انتخاب آن به عنوان پایتخت عباسیان، واسط همچنان از
شهرهای مهم عراق باقی ماند. در خلال قرن چهارم هجری که تقسیمات اداری مهمی در عراق صورت گرفت، واسط که خود مشتمل بر
شهرها و روستاهای بسیاری بود، به یکی از ولایات مهم تبدیل گردید. در بیشتر اتفاقات سیاسی مهمی که در عراق در طول عصر عباسی متاخر واقع شده، مشارکت فعال داشته است. والیان آن نیز نقش بارزی در این حوادث داشته‌اند.
ساکنین این
شهر متشکل از
عرب ،
فارس ، ترک، دیلم، نبط و زط بوده‌اند. طوایف دینی مختلف؛ مانند:
نصاری ،
یهود و
صابئین مندائی نیز در کنار مسلمانان زندگی میکردهاند. به گزارش نویسنده فرقه اخیر در جانب غربی
شهر زندگی میکردهاند. صابئین به علوم فلکی و ریاضیات آگاهی داشتند و لذا در ظهور علم ستاره شناسی نقش مهمی داشتند.
از مکان‌هایی که به عنوان مکانی تاثیرگذار در پایه گذاری و تطورات فکری و فرهنگی واسط مورد توجه قرار گرفته، بیت المندائی است. تعدادی ا ز بزرگان و
علمایی هم که از این خانواده برخواسته‌اند، ذکر شده است.
بویه ی از خاندان‌هایی است که بین فرزندان آن برای تصاحب حکومت نزاع در گرفت. تعدادی از آنها شیوه عملیاتی نظامی خاصی را برضد حکومت مرکزی در بغداد طراحی و از آشفتگی اوضاع سیاسی در
عراق استفاده کرده و پیش ازآنکه در سال ۳۳۴ ق بر بغداد استیلاء یابند، چهار بار بر واسط تسلط یافتند. در اثناء نزاع بین سلاطین سلاجقه و خلفای عباسی نیز در ابتدا والیان واسط به دو دلیل در کنار سلاطین قرار گرفتند: ۱- ضعف خلفای عباسی ۲- تواضع والیان واسط نسبت به سلاطین سلجوقی. بنابراین سپاهیان واسط در تحقق پیروزی سلاطین
سلجوقی نقش مهمی داشتند. با قوت گرفتن
خلفاء باز از والیان این
شهر برای مقابله با سلاطین مدد گرفته می‌شود. در حالت آرامش سیاسی در اواخر عصر عباسی تا سال ۶۵۶ ق نیز همچنان واسط در این آرامش دخیل بوده است.
در این مقطع زمانی اتحادی با
شهر کسکر ایجاد شد و
شهر جدید نیز به نام واسط نامیده شد. تاریخ نگارانی که از آن دیدن کرده‌اند، از توسعه عمرانی آن گزارش کرده‌اند. در این فصل ابتدا نقشه
شهر به لحاظ محلات، خیابان‌ها، کوچه‌ها، مقابر و دیوار
شهر بیان شده و سپس به ابنیه ذکر شده در منابع؛ مانند:
مساجد ، دارالاماره، مدارس پرداخته شده است. در واسط چهار
مسجد جامع وجود داشته که تاریخ تاسیس، شرح بنا و مکان جغرافیایی هر کدام ذکر شده است.
از مواردی که در منابع متفاوت نقل شده است، محدوده
شهر واسط است که نویسنده به این مسئله پرداخته و به این نتیجه رسیده است که بخش مهمی از
شهر اهواز در محدوده این
شهر بوده است. به لحاظ اداری تقسیمات اداری ساسانی که از قدیم در این منطقه حاکم بوده است، الغا شده و به جای آن تقسیمات اداری جدیدی بر مراکز فرهنگی عربی
اسلامی حاکم گردید و به سبب آن واسط مرکز اداری منطقه وسیعی شد و این مرکزیت در عصر عباسی متاخر نیز حفظ گردید. در راس هرم ساختار اداری، والیان قرار داشتند و در مرتبه پائین تر دوایر اداری بسیاری که آنها را در اداره امور یاری می‌رساندند. در راس هر کدام از دوایر اداری مسئولی تام الاختیار بود که از بغداد تعیین می‌شد. اکثر والیان و مسئولین عالی رتبه نیز از اجانب بویه ی، سلاجقه و یا امراء ممالیک بودند.
حیات اجتماعی در این مقطع زمانی دچار ضعف گردید. نویسنده این ضعف را ناشی از سکونت عناصر غیرعرب و تسلط بیگانگان بر این منطقه می‌داند. برخلاف سایر طوائف دینی که دارای علایق دینی نسبت به
مسلمین بودند، اجانب نقش مهمی در برافروختن فتنه‌های
مذهبی در واسط داشتند. بررسی نقش ثروت در تعیین جایگاه اجتماعی شخص در ادامه آمده است. عدم توزیع عادلانه ثروت به اختلاف طبقاتی: خواص، متوسط و عوام منجر گردید که هر کدام بخشی از جامعه را شامل می‌شد.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
