واجب مشروط (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«واجب مشروط»، از تالیفات استاد محترم، آیة الله
صادق آملی لاریجانی می‌باشد که در آن، به نکات مختلفی در مورد واجب مشروط از دیدگاه فقها پرداخته شده است. این کتاب، به
زبان فارسی بوده و در یک جلد به چاپ رسیده است.
کتاب، از چهار بخش و یک خاتمه تشکیل شده است.
نویسنده، در بخش اول، به بیان نظر مرحوم
شیخ انصاری ، در کتاب «مطارح الانظار»، در باره
واجب مطلق و مشروط می‌پردازد که ایشان با ذکر عبارتی از عمید الدین در
شرح کتاب
تهذیب ، واجب مطلق و مشروط را این گونه معرفی می‌نماید: واجب مطلق، واجبی است که وجوب آن بر غیر امور عامه معتبره در
تکلیف ؛ یعنی
عقل ،
علم ،
بلوغ و
قدرت توقفی نداشته باشد و مشروط، واجبی است که وجوب آن، علاوه بر امور مذکور، بر امر زایدی توقف داشته باشد.
سپس ایشان، نظر مرحوم آخوند خراسانی را در باره این گونه تعریف‌ها بیان می‌دارند، مبنی بر اینکه این تعاریف، تعاریف حقیقی نیستند تا نیاز به چنین نقض و ابرام‌هایی باشد و شاید معقول‌ترین امر در باب این تعاریف، این باشد که آنها را مشیر به موارد متیقن و ارتکازی بگیریم.
در باب مشروط، مواردی هست که همه، مگر کسانی که این دو مفهوم را غیر اضافی می‌دانند، پذیرفته‌اند که اینها واجب مشروطند، مثل وجوب
حج نسبت به
استطاعت و مواردی هست که همه پذیرفته‌اند که آنها واجب مطلقند، مثل وجوب
نماز نسبت به استطاعت. در این صورت، تعاریف مذکور به عناوین مختلف اشاره می‌کنند و لذا مهم در این تعاریف، تحقق این اشاره است نه دقت در عناوین و اخذ آنها به عنوان
حد یا مقومات حدی.
البته در نهایت بحث ممکن است روشن شود که اصل تقسیم نادرست است و مثلا ماهیت واجب مشروط و مطلق با یک دیگر هیچ فرقی ندارد و در تمام آثار هم متحدند (گر چه این احتمال بعید است)، ولی ارتکاز مذکور برای شروع در بحث کافی است.
نویسنده، سپس، به
تحریر محل نزاع پرداخته و می‌گوید: بحث بر سر نفی یا اثبات عنوان «
واجب مشروط » و «واجب مطلق» نیست. نزاع، بر سر این است که آیا وجوبی که در واجبات مشروط ارتکازی (مشار الیه) محقق می‌شود با وجوبی که در واجبات مطلق ارتکازی (موارد مشار الیه) محقق می‌گردد، سنخا یکی است یا نه؟ آیا وجوبی که در مثال (اگر زید آمد اکرامش کن) وجود دارد، با وجوبی که در مثال (زید را اکرام کن) محقق می‌شود، از یک
سنخ است؟ در صورتی که پاسخ منفی باشد و قائل به دو نوع وجوب شدیم، آیا وجوب مشروط، قبل از تحقق شرط در خارج، فعلی است؟ و به تعبیر دیگر آیا «معلق علیه» در باب واجبات مشروط، امور خارجی، همچون استطاعت واقعی و امثال آن است؟ یا اینکه صورت استطاعت در ذهن حاکم و آمر (که از حین
حکم موجود است)، «معلق علیه» واقعی است و لذا احکام شرعی از ازل فعلی‌اند؟ و در صورت دوم، فرق واجب مشروط و مطلق در چیست؟
نویسنده، در ادامه، به نقل تقریرات شیخ انصاری در این موضوع پرداخته، اما در صحت انتساب این تقریرات به شیخ انصاری،
تردید کرده و این تردید ایشان نیز تازگی ندارد، چرا که افرادی همچون محقق نایینی و دیگران نیز در این قضیه تردید داشته‌اند، چنان که ایشان، نوشته‌اند:
برخی، چون
میرزای نایینی از
میرزای شیرازی بزرگ نقل کرده‌اند که مطالب تقریرات درست نیست. برخی دیگر، با قرائن و شواهد موجود در
مکاسب شیخ، حکم به نادرستی نقل تقریرات می‌کنند و نیز گاهی تفسیر خاصی از مطالب تقریرات عرضه می‌شود که با ظاهر اولی آن در نفی اشتراط و اناطه، از نفس وجوب، هم آهنگی ندارد.
بخش دوم کتاب، راجع به تحلیل
جملات شرطی است و اینکه این
جملات، در اصطلاح منطق‌دانان و ادیبان اسلامی به چه معنایی می‌باشند؟ مؤلف، در توضیح این نکته می‌نویسد: منطق دانان، مفاد
جمله شرطیه را حکم به ملازمه مقدم و تالی و یا تعلیق تالی بر مقدم می‌دانند و ادعا می‌کنند که این تلازم و یا اناطه، از ادات شرط استفاده می‌شود. بر حسب این
تفسیر ، مقدم و تالی، از
حکم ، منسلخ می‌شود و لذا آثار حکم و قضیه از آنها سلب می‌گردد. سپس ایشان، بحث مفصلی را در این زمینه مطرح می‌کند و در پایان، نظر مختار خود را این گونه بیان می‌دارد:
ادعای ما این است که اگر رجوع قید به ماده یا هیئت، به معنای واقعی‌اش مراد باشد، در این صورت،
حق ، رجوع قید به امر سومی است؛ به نتیجه حمل در
جملات خبری و به وجوب یا نتیجه انشاء در
جملات انشایی و این به هیچ وجه با رجوع قید به هیئت معادل نیست.
مؤلف، در بخش سوم کتاب، به بیان ادله انکار واجب مشروط پرداخته که در ضمن بیان آن ادله، رای و نظر
شیخ انصاری ،
محقق نایینی ،
آخوند خراسانی ،
شهید صدر و
محقق عراقی را همراه با
استدلال بر رد و قبول آن نظریات، آورده است.
وی، در آخرین بخش کتاب، مباحث تکمیلی واجب مشروط را که شامل مواردی همچون تفکیک انشاء از منشا، فعلیت
واجب مشروط قبل از
شرط و. . است، مطرح نموده است.
نویسنده، در خاتمه، بعد از تحلیل و بررسی هشت مسئله مرتبط با موضوع بحث، کتاب را به پایان می‌رساند.
فهرست مطالب، در آغاز کتاب و فهرست کتب و نمایه اعلام و نمایه مطالب و منابع در پایان آن ذکر شده است.
نرم افزار جامع اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
