هنر و معماری حفصیان
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
هنر دوره حفصیان ترکیبی از
هنر اندلسی
و مغربی است، که ماهیت فرامحلی آن را حضور بازرگانان ایتالیایی، اسپانیایی
و فرانسوی تشدید می‌کرد.
در این
دوره، قلمرو
حفصیان از سویی گذرگاه مؤلفه‌های
هنری اسلامی به غرب از طریق
سیسیل و ایتالیا گردید
و از دیگر سو،
هنر بومی به‌ویژه
معماری (که ملهم از
معماری سرزمینهای شرقی جهان اسلام بود)، با اندیشه‌های
هنری اندلسی ــ که پناهندگان به
شمال افریقا، پس از فتح مجدد
اسپانیا به‌دست
مسیحیان به این سرزمین آورده بودندــ آمیخته شد.
هنر حفصیان در حوزه‌های
معماری و شهرسازی نمود بارزی یافته است. آنان‌بر رونق شهرهای ساحلی همچون تونس
و سوسه افزودند
و میراث مدنیت
و شهرنشینی را که در حمله طایفه هلالیه (هلال.) تا حدی تضعیف شده بود، دوباره رونق بخشیدند.
برای نمونه، توسعه شهر
تونس به ویژه بازار آن با تأسیس
سوق‌العطارین ، در جنب
مسجدجامع در سال ۶۲۹،
و تثبیت این شهر به
پایتخت، در این
دوره صورت گرفت.
آنان بخش حاکم‌نشین شهر را، که به قصَبه شهرت یافت، تکمیل کردند (بسیم سلیم حکیم، ص۱۱۲، ۱۱۴). مسجد قصبه، مربوط به این
دوره، نمونه آشکار تأثیرپذیری از
معماری اندلسی است، به‌ویژه مناره آن با تزیینات گچ‌کاری.
اثر شاخص دیگر این
دوره،
مسجد هواء است که به دستور شاهزاده عطف، همسر ابوزکریا یحیی
حفصی (حک: ۶۲۵ـ ۶۴۷)، بنا گردید
و شبستان وسیع آن با طاق‌نماهای متعدد مشهور است.
در این
دوره همچنین، بازسازیهایی صورت گرفت از جمله افزودن ورودی جدیدی در ضلع شرقی مسجدجامع قَیروان.
هات، ص ۶۳، تصویر؛.
این ورودی که باب للّه ریحانا/ ریحانه نام دارد، در ۶۹۴ به فرمان
ابوحفص عمر ساخته شده
و سازه‌ای چهارگوش
و بیرون نشسته با گنبدی قاشقی‌دار است که در طاق‌زنی کاذب
و شرفه‌های تاج‌دار
و اسلیمیهای کنده‌کاری‌شده گچی از الگوهای اسپانیایی ـ مغربی تأثیر گرفته است.
شهر بجایه. نیز در
دوره حفصیان به مرکز فرهنگی
و گردهمایی شخصیتهای برجسته علمی آن
دوره تبدیل شد.
تأسیس مدارس نیز در این
دوره رونق گرفت. مهم‌ترین آن‌ها
مدرسه شَمّاعیه، اولین مدرسه در نوع خود در مغرب جهان اسلام، بود که در آن محلی برای اقامت
طلاب در نظر گرفته شده بود
و در ۶۴۷ به فرمان ابوزکریا
حفصی در شهر تونس تأسیس گردید. کاربرد مصالح ساختمانی دو رنگ، تحت‌تأثیر
معماری مصری، از ویژگیهای این بناست.
تأثیرپذیری از
معماری شرقی در مدرسه چهار ایوانه مستنصریه، که به دستور مستنصر
حفصی (حک: ۶۴۷ـ ۶۷۵) بنا گردید، دیده می‌شود که شاید از طریق مصر به تونس رسیده باشد.
امیران
حفصی به رشد
و گسترش علوم
و معارف نیز توجه داشتند
و در
دوره آنان مجموعه‌های کتاب (کتابخانه‌ها) رو به افزایش نهادند، چنان‌که ابوزکریا
حفصی بیش از سی‌هزار جلد کتاب در
علوم عقلی و نقلی
و پیشه‌ها در کتابخانه خود داشت.
در این
دوره، زاویه‌ها
و خانقاههای چندی نیز ساخته شد، مانند خانقاه سیدی احمدبن عروس، شیخ عروسیه (از طریقتهای
قادریه ) در ۸۹۶
و خانقاه
و آرامگاه قاسم الجَلِزی در ۹۰۲. استفاده از مرمر سفید که در آن با مرمر سیاه
و کاشیهای رنگین کار شده است در کف حیاط، طاقچه‌ها
و قوسهای کور
و ستونهای کوچک در گوشه‌های بنا
و همچنین استفاده‌از کاشیهای سبز که هرمی روی هم چیده شده
و جایگزین گنبدند، از ممیزات خانقاه
و آرامگاه جلزی است. وفور کاشی‌کاری در این بنا تا حدی بیانگر پیشه پیر
و صاحب مزار این خانقاه است‌که هنرمندی کاشی‌کار (زلِّیج)
و مهاجری‌از اندلس بود.
تزیینات کاشی‌این بنا آغاز شکوفایی صنعت کاشی‌کاری در تونس‌بود.
زاویه سیدی بلحسن نیز از جمله بناهای صوفیان از
دوره حفصیان است که تزیینات مدخل
و درِ آن نمونه
هنر حفصی است.
حفصیان باغهای وسیع
و کاخهای زیبایی احداث کردند که اغلب ویران گردیده‌اند
و تنها از طریق گزارشهای تاریخی می‌توان به وجود آنان پی‌برد. دو اثر تاریخی ملک وسیع ابوفِهر (رجوع کنید به باغ.، بخش ۴)
و قبه ازرق (۶۵۱) از آن جمله‌اند که تأثیر
هنر اندلسی به‌ویژه در بنای اخیر آشکار است.
برخی بناهای دیگر مانند
حمام،
بیمارستان و جذام‌خانه نیز از این
دوره برجا مانده است.
در
دوره حفصیان، در تزیین بناها نیز نوآوریهای خاصی پدیدار گشت
و سرستونهای این
دوره که به تاجهای عهد
حفصی شهرت دارند، از جمله آنهاست.
در حوزه کتاب‌آرایی، قرآن پنج جلدی وقفیِ مسجد قصبه، در تونس، که به خط معمول در مغرب جهان اسلام به نام قلم مغربی نوشته شده،
گواهی بر شکوفایی خوشنویسی
و کتاب‌آرایی در
دوره حفصیان است.
در موسیقی نیز همانند
معماری، همان آمیزه
هنر اندلسی
و تونسی دیده‌می‌شود.
به‌ویژه، موسیقی رایج در
اشبیلیه اندلس در تونس تأثیر ماندگاری نهاد.
در
دوره حفصیان، احمد تیفاشی.، ادیب
و محقق
و از والیان ابوزکریای
حفصی، اثری دانشنامه‌گونه در باب موسیقی به نام مُتعةالاسماع فی علم السماع تألیف کرد.
موسیقی صوفیانه اشاعه یافت
و چهره برجسته آن، محمد ظریف (متوفی ۷۸۷)، بود که شعر نیز می‌سرود.
امیران
حفصی به
هنر بافندگی نیز توجه نشان دادند
و ابوزکریای
حفصی سوق‌القماش را بنیان‌نهاد که به گفته ابن‌فضل‌اللّه
عمری،
پارچه بافت آنجا (افریقی) از پارچه نَصافی بغداد بهتر
و مرغوب‌تر بود. او همچنین با تأسیس گذر عطاران
و کلاه‌دوزان در بازار تونس، به رونق حرفه‌های عطرسازی
و دیگر پیشه‌ها یاری رساند.
(۱) ابن‌فضل‌اللّه
عمری، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، ج ۴، چاپ محمد عبدالقادر خریسات، عصام مصطفی هزایمه،
و یوسف احمد بنی‌یاسین، العین، امارات متحده عربی، ۲۰۰۱.
(۲) حسن حسنی عبدالوهاب، ورقات عن الحضارة العربیة بافریقیة التونسیة، قسم ۲، تونس ۱۹۸۱.
(۳) محمدبن عثمان حشایشی، الهدیة فی العادات التونسیة، چاپ احمد طویلی
و محمد عنابی، تونس ۲۰۰۲.
(۴) سلیمان مصطفی زبیس، «القبة التونسیة»، در المؤتمر الثانی للاثار فی البلاد العربیة، بغداد ۱۹۵۷، قاهره: جامعةالدول العربیة الادارة الثقافیة، ۱۹۵۸.
(۵) محمد محفوظ، تراجم المؤلفین التونسیین، بیروت ۱۹۸۲ـ۱۹۸۶.
(۶) Besim Selim Hakim, Arabic - Islamic cities: building and planning principles, London ۱۹۸۸.
(۷) Sheila S Blair and Jonathan M Bloom, The art and architecture of Islam: ۱۲۵۰-۱۸۰۰, Middlesex, Engl ۱۹۹۵.
(۸) The Dictionary of art, ed Jane Turner, New York: Grove ۱۹۹۸, svv "Hafsid" (by Marianne Barrucand) , "Islamic art II: Architecture ۶ (IV) (C) Tunisia" (by Lucien Golvin).
(۹) Derek Hill, Islamic architecture in North Africa: a photographic survey with notes on the monuments and a concluding essay by Lucien Golvin, London ۱۹۷۶.
(۱۰) Antony Hutt, Islamic architecture North Africa, London ۱۹۷۷.
(۱۱) Roger Le Tourneau, "North Africa to the sixteenth century", in The Cambridge history of Islam, vol ۲A, ed P M Holt, Ann KS Lambton, and Bernard Lewis, Cambridge: Cambridge University Press, ۱۹۷۷.
(۱۲) Andrew Petersen, Dictionary of Islamic architecture, London ۱۹۹۶.
(۱۳) Amnon Shiloah, Music in the world of Islam: a socio - cultural study, Aldershot Engl ۱۹۹۵.
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «هنر و معماری، هنر دوره حفصیان »، شماره۶۳۱۶.
