• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

نظریه تکامل در میان اعراب

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



طرح اندیشه تکامل در جهان عرب از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد.




طرح اندیشه تکامل در جهان عرب از اواخر قرن نوزدهم آغاز شد. در میان مجلات عربی که در این دوره منتشر می‌شده، مجله المقتطف در طرح آرا و نظریات در باره این موضوع بیش از هر مجله‌ای شهرت دارد. این مجله را در ۱۲۹۳/ ۱۸۷۶ یعقوب صروف و فارس نَمِر در بیروت پایه گذاری کردند که در ۱۳۰۲/۱۸۸۵ به قاهره انتقال یافت.
[۱] آلبرت حورانی، عربی فکر می‌کردم در سن لیبرال ۱۷۹۸-۱۹۳۹، ج۱، ص۲۴۶، کمبریج ۱۹۸۴.
[۲] AH حلمی محمد، "یادداشت را در پذیرش داروینیسم در برخی از کشورهای اسلامی"، ج۱، ص۲۴۷، در علوم در تمدن اسلامی، مجموعه مقالات سمپوزیوم بین المللی: "موسسات علوم در تمدن اسلامی" و "علوم و تکنولوژی در جهان ترکی و اسلام "، ED Ekmeleddin I hsanog § لو و Feza G به د nergun، استانبول: مرکز تحقیقات تاریخ و فرهنگ اسلامی، ۲۰۰۰.

در سال اول این مجله (نزدیک به بیست سال پس از انتشار کتاب داروین)، شخصی به نام رزق اللّه برباری سه مقاله در باره منشأ انسان منتشر کرد که در آن‌ها به ذکر آرای لامارک و داروین پرداخته و نظریه داروین را به علت نبود مدارک کافی رد کرده است.
[۳] رزق اللّه برباری، مجله المقتطف،سال اول، ش ۱، ص ۲۳۱
[۴] رزق اللّه برباری، مجله المقتطف،سال اول، ش ۱۱، ص ۲۴۲،
[۵] رزق اللّه برباری، مجله المقتطف، سال اول، ش ۱۲، ص ۲۷۹،




در سال دوم سه مقاله از بشاره افندی زلزل در باره این موضوع آمده است.
[۶] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف،سال دوم، ش ۹، ص ۲۰۲ـ ۲۰۵
[۷] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف،سال دوم، ش ۱۰، ص ۲۳۴ـ ۲۳۷
[۸] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف،سال دوم، ش ۱۱، ص ۲۵۴ـ ۲۵۷

زلزل در ۱۲۹۶/۱۸۷۹، کتابی با عنوان تقویم الاذهان فی علم الحیوان و الانسان و تفاوت الامم فی المدنیة و العمران در اسکندریه منتشر کرد و در آن
[۹] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۴۱.
بحث مفصّلی در باره نظریه داروین، با ذکر شواهدی دالّ بر تکامل و تأیید آن آورد. در شماره های دیگر این مجله نیز مقالات و سخنرانی‌هایی در نقد داروین به تصریح یا اشاره آمده است.
[۱۰] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۷، ش ۱۰، ص ۶۰۶ـ۶۱۳
[۱۱] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۱۰، ش ۳، ص ۱۴۵ـ۱۴۶
در ۱۳۱۳/ ۱۸۹۶ ترجمه‌ای عربی از سخنرانی انگلیسی اسعد حداد در توصیف نظریه داروین چاپ شد.
[۱۲] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۲۰، ش ۴، ص ۲۴۹ـ ۲۵۸
در ۱۳۲۳/۱۹۰۵ نیز ترجمه‌ای عربی از سخنرانی جورج داروین به عربی منتشر شد که در آن وی از اصل انتخاب طبیعی دفاع کرده است.
[۱۳] بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۳۰، ش ۱۱، ص ۸۵۷ ـ۸۶۳،




مشهورترین مدافع نظریه تکامل در جهان عرب، شبلی شُمَیِّل (متوفی ۱۳۳۵/۱۹۱۷) بود. وی سخنرانیهای لودویگ بوخنر، فیلسوف ماتریالیست آلمانی، را با عنوان تعریب لشرح بوخنر علی مذهب داروین منتشر کرد.
[۱۴] د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل " â¦"Shumayyil, Shibl
سرکیس
[۱۵] سرکیس،ج ۲، ستون ۱۱۴۵،
نیز از این کتاب با عنوان شرح بخنر (در متن، به خطا یخبر) علی مذهب داروین یاد کرده که در ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴ در اسکندریه به چاپ رسیده است. این کتاب مخالفت‌هایی را بر انگیخت و افرادی به نقد شمیّل و تفسیر ماتریالیستی وی از نظریه تکامل پرداختند.
شمیّل در کتاب الحقیقة (قاهره ۱۳۰۲/ ۱۸۸۵) به این انتقادات، بویژه به نقدهای دانشمند مسیحی، ابراهیم بن عیسی حورانی (متوفی ۱۳۳۳/ ۱۹۱۵)، پاسخ گفت.



حورانی دو کتاب مناهج الحکماء فی نفی النشوء والارتقاء‌ای ابطال مذهب دروین (بیروت ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴) و الحق الیقین فی الرد علی بطل دروین (بیروت ۱۳۰۳/ ۱۸۸۶) را در انتقاد به نظریات داروین، به طور عام و نوشته های شمیّل‌ به‌طور خاص، نوشته بود. جرجس فرج صفیر مارونی خوری (متوفی ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸) نیز در کتابی با عنوان کتاب فی اصل الانسان و الکائنات: دحضاً لمذهب التحول و رداً علی الدکتور شبلی شمیل الذی عرب شرح بخنر علی مذهب دروین (بیروت ۱۳۰۷/ ۱۸۹۰) به نقد کتاب بوخنر که با ترجمه شمیّل منتشر شده بود، پرداخت. شمیّل در چاپ دوم کتاب الحقیقه با تفصیل بیشتری از نظریه داروین دفاع کرد و آن را با عنوان فلسفه النشوء والارتقاء (قاهره ۱۳۲۸/ ۱۹۱۰) منتشر نمود. شمیّل در فاصله سالهای ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۸/ ۱۹۰۹ـ ۱۹۱۰ نیز مقالاتی در مجله المقتطف در باره نظریه تکاملی منتشر کرد
[۱۶] شبلی شمیّل، مجله المقتطف، سال ۳۵، ش ۱، ص ۶۴۵ـ۶۴۹
[۱۷] شبلی شمیّل، مجله المقتطف، سال ۳۶، ش ۱، ص ۳۶ـ۴۰،
[۱۸] شبلی شمیّل، مجله المقتطف، سال ۳۶، ش ۵، ص ۴۷۹ـ۴۸۳،
انتشار این مقالات نیز انتقاداتی را بر انگیخت.
مقاله نقولا فیاض با عنوان «الدکتور شمیل و فلسفة النشوء»
[۱۹] نقولا فیاض، مجله المقتطف، سال ۳۷، ش ۱، ص ۶۷۶ـ۶۸۱
و مقاله سلامه موسی (متوفی ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸) با عنوان «نظریات النُشوءالحاضرة» از جمله این انتقادات است.
[۲۰] سلامه موسی، مجله المقتطف، سال ۳۶، ش ۵، ص ۴۳۷ـ۴۳۹
سلامه موسی کتابی نیز با عنوان نظریه التطور و أصل الانسان (قاهره ۱۳۰۴/ ۱۹۲۵) نگاشته است. ویرایش بعدی کتاب، با تجدید نظر و اضافات، با عنوان الانسان قِمَّةُ التطور (قاهره ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱) منتشر شده است.
افرادی نیز چون نصیف افندی به دفاع از نظریه تکامل پرداختند.
[۲۱] نصیف افندی، مجله المقتطف، سال ۳۹، ش ۲، ص ۱۵۳ـ ۱۶۲
در ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳، امین ابوخاطر در مقاله‌ای که در المقتطف منتشر کرد، از همانندی نظریه داروین با آرای متأله مسیحی قرن چهارم و پنجم میلادی، سنت اگوستین، سخن گفت.
[۲۲] امین ابوخاطر، مجله المقتطف، سال ۴۳، ش ۲، ص ۱۶۲ـ۱۶۹
انتشار مقالاتی در باره تکامل در مجلة المقتطف در سالهای بعد نیز ادامه یافت.
[۲۳] مجله المقتطف، ش ۳، ص ۳۰۶ـ۳۱۱
[۲۴] مجله المقتطف، ش ۳، ص ۲۷۷ـ ۲۸۳،




عالمان شیعه و ایرانی نیز نقد‌هایی بر نظریه اصل انواع و تکامل داروین به زبان عربی نگاشته اند. ظاهراً عالم مشهور اصفهانی، ابوالمجد آقامحمدرضا مسجدشاهی مؤلف نقد فلسفه داروین، نخستین عالم شیعی بوده که در اثری مستقل، کتاب شبلی شمیّل را نقد کرده است. جمیل صدقی زهاوی زاده (متوفی ۱۳۱۵ ش/ ۱۹۳۶) نقدی بر این کتاب نگاشته که مسجدشاهی در کتاب دیگری با عنوان القول الجمیل إلی صدیقی الجمیل به آن‌ها پاسخ گفته است.
[۲۵] آقابزرگ طهرانی، ج۱۷، ص۲۰۹.
[۲۶] آقابزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۲۷۷.
محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۱۲ ش) نیز در کتاب الرحلة المدرسیة، که نخستین بار در ۱۳۰۷ ش/ ۱۳۴۷ در نجف و در سه جلد منتشر شد، بحثی در این باره با عنوان مذهب داروین در باره اصل انواع
[۲۷] محمدجواد بلاغی، الرحلة المدرسیة و المدرسة السیارة فی نهج الهدی، ج۲، ص۲۶۸، بیروت ۱۴۱۴.
آورده است. بلاغی کتاب دیگری نیز با عنوان داروین و اصحابه نیز نگاشته است. آثار منتشر شده در رد یا تأیید نظریه داروین در جهان عرب فراوان است.



ندیم جس ر، مفتی طرابلس شام، در کتاب قصة الایمان
[۲۸] ۲۰۸، ندیم جسر، ج۱، ص۱۹۴، قصة الایمان: بین الفلسفة والعلم و القرآن، بیروت ۱۹۶۱.
این نظر را مطرح کرده است که در صورت اثبات نظریه داروین، تعارضی میان این عقیده با قرآن یا اعتقاد به وجود خدا نخواهد بود.



از آثار متعددی که عالمان عرب در تشریح و نقد نظریه داروین نگاشته اند، می توان به الانسان بین الخلق و التطور نوشته محمد آل یاسین،
[۲۹] محمد آل یاسین، الانسان بین الخلق و التطور، چاپ دوم، بیروت ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷.
الاسلام و نظریه التطور، نوشته محمداحمد باشمیل
[۳۰] محمداحمد باشمیل، الاسلام و نظریه التطور، بیروت ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸.
و کتاب دارون و نظریه التطور، تألیف شمس الدین آق بلوت (قاهره ۱۳۶۵ ش/ ۱۹۸۶) اشاره کرد که اصل آن به ترکی در ۱۳۵۹ ش/ ۱۹۸۰ منتشر شده است.
نخستین ترجمه عربی کتاب منشأ انواع داروین را نیز اسماعیل مظهر (متوفی ۱۳۴۱ ش/ ۱۹۶۲) با مقدمه‌ای مفصّل و با عنوان اصل الانواع در ۱۳۳۶ به چاپ رسانده است. وی کتابی با عنوان ملقی السبیل فی مذهب النشوء و الارتقاء و أثره فی الانقلاب الفکری الحدیث (قاهره ۱۳۰۵ ش/ ۱۹۲۶) نیز نگاشته است. إلی رنتولا در مقاله‌ای با عنوان «واکنش عالمان عرب مسلمان به انقلاب داروینی»، واکنشهای عالمان عرب به داروین و نظریات وی را بررسی کرده است. عادل زیادت نیز در کتاب علوم غربی در جهان عرب، تأثیر داروینیسم، سالهای ۱۸۶۰ تا ۱۹۳۰ به همین موضوع پرداخته است. شرح و تفصیل آرای داروین و نظریه تکامل در کشورهای عربی تا حد زیادی مبتنی بر تألیفات مسیحیان عرب زبان چون شبلی شمیّل بوده و منتقدان نظریه تکامل نیز کم‌تر به متون اصلی مراجعه کرده اند، همچنانکه اغلب از منظر کلامی و قرآنی در باره آن سخن گفته اند
[۳۱] احمدزکی تفاحه، حِواربین الفکرالدینی و الفکرالمادی، ج۱، ص۵۱ ـ ۵۵، بیروت ۱۹۸۲.
و موارد تعارض این نظریه را با آموزه های اسلامی و استنباطات مفسران از قرآن در باره خلقت انسان بررسی کرده اند.
منابع :
(۶۰) آقابزرگ طهرانی.
(۶۱) محمدجواد بلاغی، الرحلة المدرسیة و المدرسة السیارة فی نهج الهدی، بیروت ۱۴۱۴.
(۶۲) احمدزکی تفاحه، حِواربین الفکرالدینی و الفکرالمادی، بیروت ۱۹۸۲.
(۶۳) ندیم جسر، قصة الایمان: بین الفلسفة والعلم و القرآن، بیروت ۱۹۶۱.
(۶۴) سرکیس.
(۶۵) EI ۲، sv " Shumayyil، Shibl | A"، (توسط PC Sadgrove ").
(۶۶) AH حلمی محمد، "یادداشت را در پذیرش داروینیسم در برخی از کشورهای اسلامی"، در علوم در تمدن اسلامی، مجموعه مقالات سمپوزیوم بین المللی: "موسسات علوم در تمدن اسلامی" و "علوم و تکنولوژی در جهان ترکی و اسلام "، ED Ekmeleddin I hsanog § لو و Feza G به د nergun، استانبول: مرکز تحقیقات تاریخ و فرهنگ اسلامی، ۲۰۰۰.
(۶۷) آلبرت حورانی، عربی فکر می‌کردم در سن لیبرال ۱۷۹۸-۱۹۳۹، کمبریج ۱۹۸۴.
(۶۸) O من «âer آل Muqtataf همکاران لو debat سور لو darwinisme، بیروت، ۱۸۷۶-۱۸۸۵، قاهره ۱۹۹۶.
(۶۹) رزق اللّه برباری، مجله المقتطف.
(۷۰) بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف.
(۷۱) سلامه موسی، مجله المقتطف.
(۷۲) محمداحمد باشمیل، الاسلام و نظریه التطور، بیروت ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸.
(۷۳) امین ابوخاطر، مجله المقتطف.
(۷۴) نقولا فیاض، مجله المقتطف.
(۷۵) محمد آل یاسین، الانسان بین الخلق و التطور، چاپ دوم، بیروت ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷.
(۷۶) مجله المقتطف.


 
۱. آلبرت حورانی، عربی فکر می‌کردم در سن لیبرال ۱۷۹۸-۱۹۳۹، ج۱، ص۲۴۶، کمبریج ۱۹۸۴.
۲. AH حلمی محمد، "یادداشت را در پذیرش داروینیسم در برخی از کشورهای اسلامی"، ج۱، ص۲۴۷، در علوم در تمدن اسلامی، مجموعه مقالات سمپوزیوم بین المللی: "موسسات علوم در تمدن اسلامی" و "علوم و تکنولوژی در جهان ترکی و اسلام "، ED Ekmeleddin I hsanog § لو و Feza G به د nergun، استانبول: مرکز تحقیقات تاریخ و فرهنگ اسلامی، ۲۰۰۰.
۳. رزق اللّه برباری، مجله المقتطف،سال اول، ش ۱، ص ۲۳۱
۴. رزق اللّه برباری، مجله المقتطف،سال اول، ش ۱۱، ص ۲۴۲،
۵. رزق اللّه برباری، مجله المقتطف، سال اول، ش ۱۲، ص ۲۷۹،
۶. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف،سال دوم، ش ۹، ص ۲۰۲ـ ۲۰۵
۷. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف،سال دوم، ش ۱۰، ص ۲۳۴ـ ۲۳۷
۸. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف،سال دوم، ش ۱۱، ص ۲۵۴ـ ۲۵۷
۹. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، ج۱، ص۱۰۵ـ۱۴۱.
۱۰. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۷، ش ۱۰، ص ۶۰۶ـ۶۱۳
۱۱. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۱۰، ش ۳، ص ۱۴۵ـ۱۴۶
۱۲. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۲۰، ش ۴، ص ۲۴۹ـ ۲۵۸
۱۳. بشاره افندی زلزل، مجله المقتطف، سال ۳۰، ش ۱۱، ص ۸۵۷ ـ۸۶۳،
۱۴. د. اسلام ، چاپ دوم ، ذیل " â¦"Shumayyil, Shibl
۱۵. سرکیس،ج ۲، ستون ۱۱۴۵،
۱۶. شبلی شمیّل، مجله المقتطف، سال ۳۵، ش ۱، ص ۶۴۵ـ۶۴۹
۱۷. شبلی شمیّل، مجله المقتطف، سال ۳۶، ش ۱، ص ۳۶ـ۴۰،
۱۸. شبلی شمیّل، مجله المقتطف، سال ۳۶، ش ۵، ص ۴۷۹ـ۴۸۳،
۱۹. نقولا فیاض، مجله المقتطف، سال ۳۷، ش ۱، ص ۶۷۶ـ۶۸۱
۲۰. سلامه موسی، مجله المقتطف، سال ۳۶، ش ۵، ص ۴۳۷ـ۴۳۹
۲۱. نصیف افندی، مجله المقتطف، سال ۳۹، ش ۲، ص ۱۵۳ـ ۱۶۲
۲۲. امین ابوخاطر، مجله المقتطف، سال ۴۳، ش ۲، ص ۱۶۲ـ۱۶۹
۲۳. مجله المقتطف، ش ۳، ص ۳۰۶ـ۳۱۱
۲۴. مجله المقتطف، ش ۳، ص ۲۷۷ـ ۲۸۳،
۲۵. آقابزرگ طهرانی، ج۱۷، ص۲۰۹.
۲۶. آقابزرگ طهرانی، ج۲۴، ص۲۷۷.
۲۷. محمدجواد بلاغی، الرحلة المدرسیة و المدرسة السیارة فی نهج الهدی، ج۲، ص۲۶۸، بیروت ۱۴۱۴.
۲۸. ۲۰۸، ندیم جسر، ج۱، ص۱۹۴، قصة الایمان: بین الفلسفة والعلم و القرآن، بیروت ۱۹۶۱.
۲۹. محمد آل یاسین، الانسان بین الخلق و التطور، چاپ دوم، بیروت ۱۳۵۶ ش/ ۱۹۷۷.
۳۰. محمداحمد باشمیل، الاسلام و نظریه التطور، بیروت ۱۳۴۷ ش/ ۱۹۶۸.
۳۱. احمدزکی تفاحه، حِواربین الفکرالدینی و الفکرالمادی، ج۱، ص۵۱ ـ ۵۵، بیروت ۱۹۸۲.




دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «کتاب نگاری درباره تکامل »، شماره۳۷۸۴.    




جعبه ابزار