نشریه توفیق
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
نشریه توفیق، هفته نامهای فکاهی و سیاسی با نیم
قرن فعالیت (از ۱۳۰۱ تا ۱۳۵۰ ش) که صاحب امتیاز و اولین مدیر آن
حسین توفیق بود.
حسین توفیق، شاعر و روزنامه نگار، فرزند نجفقلی میرزا، در ۱۴ مهر ۱۲۵۸/ ۱۸ شوال ۱۲۹۶ در
تهران به
دنیا آمد. او بیش از نیمی از
عمر خود را صرف اشاعه معارف و ادبیات کرد. چهار سال، از اواخر ۱۲۹۶ ش تا اواسط ۱۳۰۰ ش، سردبیر روزنامه گل زرد بود و در ۱۳۰۱ ش موفق به گرفتن امتیاز نشریه توفیق شد. او در ۲۹
بهمن ۱۳۱۸، پس از سپردن اداره مجله به تنها فرزندش، محمدعلی توفیق، درگذشت.
نخستین شماره توفیق در ۱۳۰۱ ش منتشر شد و انتشار آن در سه دوره ناپیوسته ادامه یافت. دوره نخست از ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۸ ش به مدیریت حسین توفیق بود که با
مرگ وی در ۱۳۱۸ ش به پایان رسید. توفیق در اوایل این دوره نشریه‌ای جدّی بود و صبغه اخلاقی و ادبی داشت و گاه مطالب فکاهی نیز در آن چاپ می‌شد. از اواسط سال پنجم، با کسب امتیاز چاپ
کاریکاتور در آن، بیشتر صورت فکاهی گرفت و پس از مدتی کاملاً ادبی شد.
طی شش سال فعالیت ادبی، مطالب توفیق منظوم بود. در صفحه نخست، ستون ثابتی با عنوان «شادروان فتحعلی خان صبا»، مشتمل بر اشعار وی، داشت و آثاری از حسین توفیق نیز در این صفحه چاپ می‌شد و مسابقه ادبی نیز برگزار می‌گردید. از اوایل ۱۳۱۷ ش، توفیق دوباره به صورت فکاهی درآمد و مسئله
ازدواج و تشویق جوانان به آن، از مضامین اصلی آن بود.
تقارن نخستین دوره توفیق با حاکمیت رضاشاه (۱۳۰۴ـ۱۳۲۰ ش)، سبب شد که مطالب نشریه با سانسور همراه شود، اما در دوره‌های بعد این مشکل وجود نداشت. توفیق در این دوره بیشتر به مسائل اخلاقی و اجتماعی می‌پرداخت و از این رو بدون وقفه منتشر می‌شد.
دوره دوم پس از مرگ حسین توفیق، با مدیریت فرزندش،
محمدعلی توفیق، آغاز شد و تا کودتای ۲۸
مرداد ۱۳۳۲ ادامه یافت.
این دوره خصوصاً پس از
شهریور ۱۳۲۰، با حاکمیت فضای باز سیاسی و رهایی مطبوعات از اختناق همراه بود؛ ازینرو، مطالب توفیق، همانند اغلب جراید، سیاسی و انتقادی شد، اما به صورت فکاهی. بی ثباتی سیاسی، به سبب ناپایداری دولتها، دستمایه اصلی توفیق برای انتقاد روز افزون از دستگاه حاکم بود که به توقیف‌های مکرر آن نیز انجامید. دلایل توقیف متعدد بود، از جمله در اسناد سال‌های ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ش آمده است که فرمانداری نظامی، مندرجات نشریه توفیق را خلاف مصالح کشور و سیاست دولت تشخیص داده و دستور توقیف آن را به شهربانی کل کشور صادر کرده است.
موضوع اصلی توفیق انتقاد از عملکرد نخست وزیران بود و برای آنان نامهای طنزآمیز می‌ساخت. انتقادهای طنزآمیز مداوم از عبدالحسین هژیر، نخست وزیر
ایران در ۱۳۲۷ش
، توقیف دو هفته‌ای (از ۹ تا ۲۳
تیر ۱۳۲۷) توفیق را در پیرداشت که در این فاصله، روزنامه دنیای امروز با مدیریت حسین فرشید به جای آن منتشر شد.
نوروز ایران به مدیریت ع. نوروزی و مستحکم به مدیریت اسداللّه زکی زاده شبستری نیز با درج عبارت «توفیق توقیف است» در پیشانی نشریه، پیام توفیق را انتقال می‌دادند. در مواقع توقیف، پرچم توفیق در دفتر توفیق و برخی از نمایندگان فروش در شهرستانها به صورت نیمه افراشته در می‌آمد.
خط مشی توفیق در دهه ۱۳۲۰ ش ضد استعماری بود که در سال‌های بعد نیز ادامه یافت. این جهت گیری، توفیق را جزو جراید چپ قرار داده بود. در ۱۳۲۹ش، دوره نخست وزیری رزم آرا، در فهرست شهربانی کل کشور، توفیق در جرگه جراید متمایل به چپ قرار داشت که دولت در صدد جلوگیری از انتشار آن‌ها بود.
توفیق در سال‌های اوج گیری جنبش ملی شدن
صنعت نفت، ضمن حمایت از ملی شدن نفت و شیلات، همچنان از دولتها انتقاد می‌کرد.
توفیق از درگیری با دربار پرهیز می‌کرد، ولی در بحبوحه وقایعی که به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ انجامید، در مقاله‌ای با عنوان «
فتنه رو سیاه»، با تندی از شاه انتقاد کرد.
محمدعلی توفیق به سبب این تندروی مغضوب گردید و در ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ دفتر روزنامه توفیق و خانه‌اش تاراج شد و خودش به
قلعه فلک الافلاک در
خرم آباد و
جزیره خارک تبعید گردید و پس از یک سال آزاد شد مشروط بر آن‌که فعالیت سیاسی نکند.
پس از
کودتا فهرست جرایدی که اجازه فعالیت داشتند، منتشر شد ولی نام مجله توفیق در آن نبود.
به این ترتیب انتشار توفیق تا پایان ۱۳۳۶ ش، به مدت چهار سال و هفت ماه، متوقف شد.
دوره سوم توفیق از ۲۹
اسفند ۱۳۳۶ با مدیریت حسن توفیق و همکاری برادرانش، حسین و عباس، نوه‌های
خواهر حسین توفیق، آغاز شد و تا ۱۳۵۰ش ادامه یافت. در این دوره ظاهر نشریه تغییراتی کرد، از جمله جلدش رنگی و صفحاتش بتدریج بیشتر شد. سرمقاله شماره نخست دوره سوم، حکایت از وضع جدیدی داشت و به خواننده می‌فهماند که به سبب محدودیت‌هایی قادر به درج هر مطلبی نیست.
همچنین درج عبارت «توفیق روزنامه‌ایست ملی و مستقل که به هیچ حزب و دسته و جمعیتی بستگی ندارد» و «ارگان رسمی حزب خران» در پشت جلد، وابسته نبودن توفیق به گروه‌های سیاسی را یادآور می‌شد تا محدودیت‌های گذشته تکرار نشود. شماره نخست با استقبال مردم مواجه شد به طوری که سهمیه شهرستانها در
تهران توزیع گردید. در شماره نخست، به جای اسم اصلی نشریه، عنوان «روزنامه فکاهی» آمد، زیرا هفته نامه توفیق همچنان توقیف بود و بعدها با موافقت محمدعلی توفیق، امتیاز توفیق به حسن توفیق واگذار شد.
توفیق در دهه های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ ش با مضامین سیاسی و اجتماعی، رونق دهه ۱۳۲۰ ش را یافت. سرمقاله‌ها با امضای «کاکاتوفیق» و دیگر مطالب آن با انتقادی طنزآمیز به اوضاع اجتماعی چون گرانی و بیکاری و عملکرد شهرداری و شرکت واحد و مانند اینها، نوشته می‌شد.
شخصیتهای اصلی توفیق، کاکاتوفیق، گشنیزخانم (عیال کاکا)، ممولی (میمون کاکا) و ملت بود. مضمون سیاسی کاریکاتورهای روی جلد، غالباً به قلم حسن توفیق و ناصر پاکشیر، متوجه دولت (خصوصاً شخص نخست وزیر و وزرا و وکلا) یا سیاست‌های امریکا و انگلیس و
اسرائیل بود.
مشی سیاسی توفیق در این دوره حمایت از ملل محروم بود، چنانکه هنگام
جنگ در
ویتنام با مطالب و کاریکاتورهای ضد امریکایی از مردم
ویتنام پشتیبانی می‌کرد.
همچنین نشر مطالب ضد اسرائیلی خصوصاً هنگام جنگ
اعراب و اسرائیل، در حالی صورت می‌گرفت که دولت
ایران از حامیان اصلی اسرائیل بود. توفیق هر سال از بین کاریکاتورهای چاپ شده در نشریات کشور، سه کاریکاتور را با مضامین سیاسی، اجتماعی، فکاهی، به عنوان بهترین کاریکاتور انتخاب و در شماره ویژه سیزده به در چاپ می‌کرد.
از موضوع‌های همیشگی توفیق، ارائه چهره
نادان و عقب افتاده از نمایندگان مجلس بود که مجلس را نهادی سخیف معرفی می‌کرد. نخست وزیران نیز دستمایه اصلی کاریکاتورهای توفیق بودند. در این دوره علاوه بر کاریکاتورهای سیاسی، کاریکاتورهایی با پیام‌های اجتماعی چاپ شد که حکایت از
فساد ادارات و دستگاه‌های دولتی و شرکت‌ها می‌کرد.
گروه بندی مطالب توفیق و نسبت مندرجات آن به یکدیگر بدین گونه بود: کاریکاتور ۴۰%، سرمقاله ۵ر۳%، اشعار فکاهی ۱۰%، اخبار در قالب
شعر ۱%، اخبار و مطالب اشتباهی خنده دار جراید خصوصاً دو روزنامه اطلاعات و کیهان ۱%، انتقاد از (به تعبیر توفیق انگولک) جراید کمتر از ۱%، مناجات، جدول فکاهی و ته مقاله هرکدام کمتر از ۱%، خبرهای شهرستانها کمتر از ۱%، قصه برای کودکان به شعر ۱%، «نامه های یک ایرانی» که به صورت مسلسل چاپ می‌شد ۵ر۳%، آگهی به زبان فکاهی و طنز بین ۷ تا ۱۲% و بقیه آن نیز مطالب مختلف روز.
توفیق از درج آگهی‌های دولتی امتناع می‌کرد ضمن آن‌که هر آگهی غیردولتی را نیز چاپ نمی‌کرد.
از همکاران توفیق که بیشتر آنان با نام مستعار فعالیت می‌کردند، می‌توان به این افراد اشاره کرد: رضا ابهری (کبوتر قاصد)، غلامرضا کیانی (اجل معلق)، پرویز نامدار (اردک میرزا)، عباس فرات (ابن جنی)، حسین حسینی (
خروس اخته)، عمران صلاحی (بچه جوادیه، زرشک، ابوطیاره)، کیومرث صابری فومنی و پروین کرمانی. ابوالقاسم حالت، پرویز خطیبی، یوسف خسروپور، حسین فرزام بهبودی، و حسین توفیق نیز در دوره های مختلف سردبیر توفیق بودند.
در ۱۳۴۳ ش بعضی از همکاران توفیق، نظیر منوچهر محجوبی و بهمن رضایی و اسداللّه شهریاری، از آن جدا شدند و به مجله
تهران مصور پیوستند و ضمیمه طنزی به نام کشکیات برای آن منتشر کردند.
توفیق در دوره نخست وزیری امیرعباس هویدا (۱۳۴۳ـ۱۳۵۶ش)، انتقادهای طنزآمیز خود را متوجه وی و دولتش کرد. هویدا نیز در صدد بر آمد که نشریه فکاهی دیگری را که بر آن نظارت داشته باشد، در مقابل توفیق، عَلَم کند؛ ازینرو، امتیاز مجله فکاهی کاریکاتور را به محسن دولّو واگذار کرد و تعدادی از طنزنویسان توفیق در آن مجله مشغول شدند.
توفیق همچنان موفق بود تا این‌که در تیر ۱۳۵۰ به دستور هویدا برای همیشه بسته شد، هرچند مقامات دولتی سند و مدرکی دالّ بر تعطیلی توفیق به جا نگذاشته‌اند، ولی مسئولان توفیق برای دستیابی به اسناد توقیف، نامه‌هایی به شهربانی‌های کشور فرستادند. پاسخ شهربانی‌ها به همراه تعدادی صورت مجلس، حاکی از توقیف نشریه توفیق از سوی دولت به علت
اهانت به نخست وزیر بود. اعتراض تعدادی از حامیان توفیق، از جمله عبداللّه انتظام، به نخست وزیر نیز در این خصوص مؤید همین امر است.
گفته می‌شود تعطیلی توفیق به دستور مستقیم شاه بود و آن نیز به علت
خشم شاه از کاریکاتوری بود که
ایران را به شکل گورستانی از اشباح ترسیم کرده بود. هر چند اهمیت توفیق چنان بود که هویدا بدون اجازه شاه، آن را توقیف نمی‌کرد
ولی در حقیقت، علت اصلی تعطیلی توفیق همسو نبودن شیوه آن با سیاست‌های حکومتی و انتقادهای روزافزون از دستگاه حاکم بود.
پس از گذشت چند ماه از تعطیلی توفیق، شماره‌هایی از آن مخفیانه منتشر شد که موجب خشم شاه و بازخواست مسئولان گردید.
به رغم ارسال نسخه‌هایی از آن به مراجع قانونی و کتابخانه‌های رسمی، در
مهر ۱۳۵۱ با استناد به تبصره دو، مادّه پنج قانون مطبوعات، که تصریح می‌کرد اگر روزنامه‌ای تا یک سال منتشر نشود امتیازش لغو می‌شود، امتیاز توفیق لغو شد و چاپخانه آن نیز تعطیل گردید.
توفیق در ضمن فعالیت مطبوعاتیش چهارده نوع کتاب، از جمله توفیق فکاهی ماهانه و سالنامه فکاهی توفیق و آلبوم توفیق، را نیز منتشر می‌کرد. فرهنگ توفیق نیز که کتابی است حاوی بیش از چهار هزار واژه فکاهی، از جمله انتشارات آن بود. در ۱۳۶۹ ش، تعدادی از طنزنویسان توفیق، چون کیومرث صابریِ فومنی (متوفی اردیبهشت ۱۳۸۳) و پروین کرمانی و ناصر پاکشیر، هفته نامه گل آقا را به مدیریت صابری فومنی منتشر کردند.
توفیق از جمله نشریات اثرگذار بود.
علی شریعتی طنزها و شیوه آن را ستوده است،
دکتر محمد مصدق از آن به عنوان بهترین مجله یاد کرده
و محمدعلی جمال زاده نیز آن را در حکم آیینه‌ای دانسته که در آن چهره عامیانه معشوقه‌اش (
زبان فارسی) را می‌یابد.
دوره توفیق در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، تماشاگه مطبوعات، کتابخانه وزارت فرهنگ و ارشاد، کتابخانه مجلس، و خانه مطبوعات در
تبریز، نگهداری می‌شود.
(۱) اسناد مطبوعات ایران : ۱۳۲۰ـ۱۳۳۲ ، چاپ غلامرضا سلامی و محسن روستایی ، تهران ۱۳۷۴ـ۱۳۷۶ش ؛
(۲)اسنادی از مطبوعات ایران : ۱۳۴۰ـ۱۳۲۰ ه . ش ، تهیه و تنظیم ادارة کل آرشیو، اسناد و موزة دفتر رئیس جمهور، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و انتشارات ، ۱۳۷۸ش ؛
(۳) مسعود برزین ، سیری در مطبوعات ایران ، ( تهران ۱۳۴۴ ش ) ؛
(۴) علی بهزادی ، شبه خاطرات ، ج ۳، تهران ، ۱۳۸۰ ش ؛
(۵) حسن توفیق ، بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، تهران ، مصاحبه ، ۲۵ اسفند ۱۳۸۱؛
(۶) حسین توفیق ، بنیاد دایرة المعارف اسلامی ، تهران ، مصاحبه ، ۲۱ آبان ۱۳۸۱؛
(۷) فریده توفیق ، روزنامة توفیق و کاکاتوفیق ، تهران ۱۳۸۳ ش ؛
(۸) ابوالقاسم حالت ، «محمدعلی توفیق »، آینده ، سال ۱۸، ش ۱ـ۶ (فروردین ـ شهریور ۱۳۷۱)؛
(۹) علی شریعتی ، «توفیق : عبرتی و حکایتی »، کلک ، ش ۷ (مهر ۱۳۶۹)؛
(۱۰) کیومرث صابری ، «گفتگو با کیومرث صابری »، کلک ، ش ۴۵ـ۴۶ (آذر و دی ۱۳۷۲)؛
(۱۱) محمد صدرهاشمی ، تاریخ جراید و مجلات ایران ، اصفهان ۱۳۶۳ـ ۱۳۶۴ ش ؛
(۱۲) محمد رفیع ضیایی ، دفتر مجلة گل آقا ، تهران ، مصاحبه ، اول اسفند ۱۳۷۹؛
(۱۳) امیراسداللّه علم ، یادداشت های علم ، تهران ۱۳۸۰ ش ؛
(۱۴) مسعود کوهستانی نژاد، «سیری در مطبوعات ایران : از مرداد ۱۳۳۲ تا مرداد ۱۳۳۴، رسانه ، سال ۸ ، ش ۱ (بهار ۱۳۷۶)؛
(۱۵) عباس میلانی ، معمای هویدا ، تهران ۱۳۸۰ ش .
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «نشریه توفیق»، شماره۴۰۴۷.
