نثر الدرر فی المحاضرات (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«نثر الدرر فی المحاضرات»، کتابی است به
زبان عربی ، نوشته أبو سعد منصور بن
الحسين الآبي معروف به
ابو سعد آوی ، در باره آداب، نکته‌ها و ظرایف.
نام کتاب، به صورت‌های زیر نیز ذکر شده است:
۱. «نثر الدرر»؛
۲. «نثر الدرر فی المحاضرات»؛
۳. «نثر الدرر فی المحاضرات (و نفایس الجوهر)»؛
۴. «نثر الدر».
کتاب، در هفت جلد تنظیم شده است و این مجلدات هفت گانه، به ترتیب، مشتمل بر ۵، ۱۰، ۱۳، ۱۱، ۲۲، ۱۶ و ۲۶ باب می‌باشند (ناگفته نماند که مؤلف، کتاب را در هفت فصل تدوین کرده است و بعدا هر فصل، در یک جلد گنجانده شده است).
نثر کتاب، بیشتر، یک نثر ادبی است.
۱. ابو سعد آوی، در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته است، خواسته تا روش خود را در نگارش این اثر باز نماید. در همان جا تصریح کرده که وی خواسته تا کتاب از خطبه‌ها و قصاید طولانی خالی باشد و در کل، مجموعه‌ای از گفته‌ها، نکته‌های بلیغ و ظریف و مستقل باشد؛ به گونه‌ای که عنوان «نثر الدر» بر آن، راست درآید.مؤلف، مانند
جاحظ و
ابن قتیبه ، در نوشته‌های ادبی، مطالب جدی را با هزل و شوخی در هم آمیخته است و حتی باب‌های چندی را در هر بخش، به هزل و مطایبه اختصاص داده است، اما
هزل وی هیچ گاه به
ابتذال کشیده نمی‌شود، بلکه هدف از پرداختن به آن، تنها ایجاد تنوع در بین مطالب علمی و ادبی، برای استراحت
ذهن خواننده است. مؤلف، در جلد اول (فصل اول) کتاب که
آیات قرآن کریم ،
احادیث رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و
اهل بیت عصمت و
طهارت علیه‌السّلام را شامل است، به خاطر رعایت حرمت و احترام آنها از پرداختن به هزل و مطایبه چشم پوشیده است، ولی در بقیه فصول به این موارد پرداخته است.
۲. یک ویژگی دیگر کتاب، این است که ابو سعد آوی، هنگام نقل گفته‌ها، اخبار و احادیث، به دو مطلب توجه بیشتری داشته است:
۱. برجستگی شخصیت صاحبان اقوال، گفتار و اخبار را پایه نقل آنها قرار داده، نه موضوع آنها را؛
۲. در نقل اخبار و به خصوص
احادیث نبوی ، ذوق ادبی خود را در انتخاب احادیث ملاک قرار داده است و به جنبه صحت اسناد احادیث توجهی نداشته است.
در باره مورد اول، ابو سعد، پس از ذکر آیات قرآن، ابتدا احادیث نبوی، سپس مواعظ و
خطب حضرت علی علیه‌السّلام و پس از آن، کلام ائمه
شیعه علیه‌السّلام را نقل کرده، آن گاه به نقل گفتار
بنی عباس (به غیر از
خلفا ) پرداخته است. وی، این روش را در سراسر کتاب خود رعایت کرده است. اکثر اخبار و گفته‌هایی که ابو سعد نقل کرده، جز جنبه
فصاحت و
بلاغت ادبی، ارتباط خاصی با هم ندارند، البته همین‌ها در فهم شخصیت صاحبان آنها بسیار مفید است.
ابو سعد آوی، در جلد یکم «نثر الدر»، برای نخستین بار به ابتکاری بسیار جالب پرداخته و یک فهرست موضوعی برای آیات قرآن کریم سامان داده است. این، در حالی است که برخی از پژوهش گران، کهن‌ترین فهرست‌ها و
کشف الآیات قرآن کریم را مربوط به
قرن نهم هجری دانسته‌اند که به همت
شهاب الدین احمد بن محمد مدون نیشابوری تدوین یافته است. آوی، هدف نگارش خود را از این فهرست، در مقدمه کتاب، چنین بیان داشته: «تا نویسندگان و خطیبان بتوانند نوشته‌ها و گفته‌های خود را با آیات قرآنی بیارایند و کلام خود را رونق و اعتبار دهند». رخی از عنوان‌هایی که ابو سعد آوی، آیات قرآن را بر اساس آنها تقسیم بندی کرده، عبارت است از: الآیات التی ذکر فیها التقوی؛ الآیات التی فیها ذکر الصلوة؛ التحمیدات؛ آیات فیها ذکر الله
تعالی؛ الامثال؛ الامر بالعدل و
الاحسان؛ الحکم؛ ذکر الموازین؛ التکلیف؛ التحذیر من الظلم؛ الجهاد؛ الصبر؛ النصر؛ الصدقات. کار ابو سعد آوی در تقسیم بندی آیات اگر چه کامل نیست و همه موضوعات قرآن و نیز همه آیات مربوط به آنها، در فهرست او نیامده است، اما بدون شک کاری است بدیع، ابتکاری و نو که در نوع خود بی سابقه بوده است و تا آن جا که اطلاع داریم حتی مؤلفان بعدی آن را دنبال نکرده‌اند. باب دوم از جلد اول، برخی از کلمات
رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم را شامل است. ابو سعد آوی،
احادیث نبوی را بیشتر، از کتاب‌های «
صحاح ستة » نقل کرده است و در پاره‌ای از موارد نیز از منابع شیعی، مانند
مسند زید بن علی ،
مسند امام رضا علیه‌السّلام و
مسند الفردوس دیلمی سود جسته است. باب سوم، مشتمل بر قسمتی از
خطبه‌ها و کلمات
حضرت علی علیه‌السّلام است. باب چهارم، برخی از گفتارهای ائمه شیعه علیه‌السّلام را در بر دارد که آوی در باره آنها نوشته: «هم سلالة النبوة و اولو الامر و ارباب الحق، فیهم محط
الرسالة و مقر الامامة و مهبط الوحی و مقتبس العلم و منار الاسلام و معلم الدین و شعار الایمان». باب پنجم، حاوی برخی از اقوال جماعتی از
بنی هاشم است، از جمله گفتار
عبد المطلب ،
زبیر بن عبد المطلب ،
ابو طالب ،
عباس بن عبد المطلب ،
عقیل بن ابی طالب ،
محمد بن علی بن ابی طالب (ابن الحنفیة)،
ابن عباس ،
عبدالله بن جعفر بن ابی طالب ،
علی بن عبدالله بن عباس و...
جلد دوم (فصل دوم) «نثر الدر»، مشتمل بر گفتار
خلفای راشدین (غیر از حضرت
علی علیه‌السّلام)، برخی از
صحابه و
عمر بن عبد العزیز است، سپس ابوابی را در هزل و شوخی آورده است. آوی، در مقدمه جلد دوم، چنین نوشته که قصد دارد در این جلد، جد را با هزل و مواعظ را با مضاحک بیامیزد تا موجب آرامش خاطر خواننده شود، طبع و ذوق او را بپروراند و خاطر او را شاد کند، زیرا به تعبیر خود او، «القلب اذا اکره عمی و الخاطر اذا مل کل». بدین ترتیب مؤلف، باب ششم را به «مزح الاشراف و الافاضل و العلماء»، باب هفتم را به «الجوابات المسکتة الحاضرة»، باب هشتم را به «من نوادر المتنبئین»، باب نهم را به «نوادر المدینیین» و باب دهم را به «نوادر الطفیلیین و الاکلة» اختصاص داده است.
جلد سوم (فصل سوم)، مشتمل بر ذکر گفته‌های
خلفای اموی ، سپس گفتار
خلفای عباسی تا سال ۳۲۵ ق، است. ابو سعد آوی، در جمع آوری این اقوال و اخبار، عقاید شیعی خود را زیاد تاثیر نداده، ازاین رو حتی به ذکر اقوال و اخبار معاندان و دشمنان
علویان، مثل
معاویة بن ابی سفیان و
متوکل عباسی پرداخته است؛ گویا هدف وی از این تالیف، تنها جمع آوری گفته‌ها و اخبار بوده است. بخش دوم از جلد سوم، در هزل و مطایبه است. ابو سعد آوی، گفته‌های شخصیت‌های مشهور در هزل و مطایبه گویی را جمع آوری کرده است، از جمله گفتار
ابی العیناء (۱۹۱- ۲۸۷ ق)،
ابی الحارث جمین ،
مزبد مدینی و
ابو عبدالله محمد بن عمرو الجماز بصری (م ۲۵۰ ق) را نقل کرده است، سپس باب‌های دهم تا سیزدهم را به ترتیب به «نوادر المجانین»، «نوادر البخلاء»، «کلام الشطار و من یجری مجراهم و نوادرهم» و «العی و مکاتبات الحمقی» پرداخته است.
جلد چهارم (فصل چهارم)، بیشتر، به گفتار
زنان در هر دو موضوع جد و هزل اختصاص دارد. ابو سعد آوی، در پرداختن به گفتار زنان، شخصیت آنها را پایه و اساس قرار داده است، نه موضوع کلام آنها را؛ به همین خاطر، وی، گفتار
حضرت فاطمه زهرا سلامالله
علیهم بر دیگران مقدم داشته و سپس به گفتار
عایشه و دیگران پرداخته است.
جلد پنجم (فصل پنجم)، مشتمل بر بیست و دو باب است و مطالب متنوعی را شامل است. خطبه‌هایی از برخی خطیبان عصر اموی و عباسی، مانند
زیاد و فرزندش
عبید الله ،
حجاج بن یوسف ثقفی (م ۹۵ ق)، گفتار احنف (
ضحاک بن قیس بن معاویه )، گفتار
مهلب بن صفره ازدی عتکی بصری (م ۸۳ ق)، گفتار
ابو مسلم خراسانی (م ۱۳۶ ق)، گفتار جماعتی از امرا، فصول الکتاب و الوزراء و توقیعات و نکت من کلامهم و نوادر لهم، نکته‌هایی مستحسنه از قاضیان، گفتار
حسن بصری و نکته‌هایی از کلام
شیعه عناوین باب‌های اول تا دهم این جلد است.باب یازدهم، مطالب بدیع و بسیار جالبی را در باره
خوارج در بر دارد. ابو سعد آوی، در این باب، قسمتی از نوشته‌های صاحب (ظاهرا صاحب ابو القاسم اسماعیل بن
ابی الحسن عباد بن العباس، ملقب به کافی الکفاة، صاحب کتاب‌های «
المحیط »، «
الکافی »، «
الوزراء »، متولد ۳۲۶ و متوفای ۳۸۵ ق) را در باره اصناف خوارج نقل کرده و از القاب طوایف و فرقه‌های بسیاری از خوارج یاد کرده که از جمله این طوایف، «
الازارقة »، «
النجدیة »، «
الاباضیة »، «
الصفریة »، «
العطویة »، «
العجاردة »، «
المیمونیة »، «
الخلفیة »، «
الحمزیة »، «
الخازمیة »، «
المعلومیة »، «
المجهولیة »، «
الصلتیة »، «
الثعالبة »، «
الاخنسیة » و برخی طویف دیگر را می‌توان نام برد.
عناوین باب‌های دوازدهم تا بیست و دوم چنین است: «
الغلط و التصحیف»، «نوادر المخنثین»، «نوادر اللاطة»، «نوادر البغائین»، «نوادر حجا»، «نوادر اشعب»، «نوادر السؤال»، «نوادر المعلمین»، «نوادر الصبیان»، «نوادر للعبید و الممالیک».
جلد ششم (فصل ششم)، مشتمل بر ۱۶ باب است. ابو سعد آوی، در مقدمه‌ای که بر این فصل نگاشته، عناوین هر کدام را ذکر کرده است. این عناوین به ترتیب، «نکت من فصیح کلام العرب و خطبهم»، «فقر و حکم للاعراب»، «ادعیة مختارة و کلام للسؤال من الاعراب و غیرهم»، «امثال العرب» (این باب، خود کتاب کامل و مستقلی به حساب می‌آید. ابو سعد آوی، در مقدمه این باب نوشته که اکثر امثالی که در این بخش ذکر شده با کلماتی بر وزن «افعل» آغاز می‌شود، زیرا کاربرد آنها در محاورات مردم بیشتر است و بیشتر به آن حاجت می‌افتد.) ، «النجوم و الانواء و منازل القمر
علی مذهب العرب» (این باب نیز خود کتاب کامل و مستقلی است. ابو سعد آوی، در مقدمه این باب نوشته که وی در این بخش
منازل ماه و آنچه
عرب در باره آنها گفته، نزول ماه،
صورت‌های فلکی و برج‌ها و... را به تفصیل شرح داده است)، «اسجاع الکهنة» (مطالب بدیع و جالبی در این بخش ذکر شده است)، «اوابد العرب»، «وصایا العرب»، «فی اسامی افراس العرب»، «فی اسامی سیوف العرب»، «نوادر الاعراب»، «امثال العامة»، «نوادر اصحاب الشراب و السکاری»، «فی الکذب»، «نوادر المجان»، «نوادر فی الفساء و الضراط».
جلد هفتم (فصل هفتم)، مشتمل بر ۲۶ باب است که از آن جمله است: «نکت من کلام
الانبیاء علیه‌السّلام و لقمان الحکیم»، «نکت للفلاسفة»، «نکت للفرس»، «الکبر المستحسن و المستقبح»، «فی الشجاعة و الجبن»، «فی التعریضات»
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
