• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

ناصریه

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف



ناصریه از مهمترین مکاتب فکری زیدیه در شمال ایران است و ناصر اطروش که در منابع به ناصرللحق نیز شناخته شده است، پایه گذار این مکتب است.



پس از قیام‌های گسترده شیعیان که سبب زوال دولت اموی و روی کار آمدن عباسیان شد، زیدیان که آرزوهایشان را در دست یابی به حکومت بر باد رفته می‌دیدند با دولت عباسی ناسازگاری کرده و شورشهای جدیدی را سازماندهی کردند. سرکوبی ظالمانه این قیام های توسط خلفای عباسی در قرن دوّم هجری، باعث پراکنده شدن علویان در سراسر جهان اسلام شد. چنین رویکردی از سوی حاکمان سبب ترویج فکر زیدیه و علاقه مردم به آنان شد. امامان زیدی قدرت سیاسی‌شان را‌ در قرن دوم و سوم توسعه داده و‌در طبرستان، مغرب و یمن حکومت های محلی ایجاد نمودند. زیدیان که پیش از این با مرکزیت کوفه علیه حکومت‌های وقت به قیام های گسترده دست میزدند، از افکار و نظریات موجود در کوفه نیز تاثیر می‌گرفتند. بعنوان نمونه از دیدار زید بن علی با واصل بن عطا (رئس معتزله) و ابوحنیفه (رئیس مذهب فقهی حنفی)
[۱] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم،ج۷، ص۱۶۰-۱۸۰.
می‌توان نام برد که تنها درمیزان تاثیر پذیری‌ این فرقه از این جریانات فکری اختلاف می‌باشد.
[۲] یزدانی احمدآبادی، علی، تحول و تطور دولت زیدیه یمن، دانشگاه معارف اسلامی، قم،ص۵۰-۶۱.
به هر صورت در ادامه روند تکامل اندیشه‌ های رهبران این گروه و مکاتب فکری، زیدیه ایران و یمن یعنی قاسمیه، هادویه و ناصریه در امتداد جریان نزدیک به امامیه قرار گرفتند وبه جریان‌های غالب و بارز زیدیه در آن دوران تبدیل گردیدند.
[۳] موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، فصل نامه هفت آسمان، شماره۱۱، ص۸۹.



به خاطر فشارهای عباسیان، بلاد دیلم و گیلان، یکی از مکان هایی بود که علویان به آن روی آوردند. شهادت یحیی بن زید در خراسان چنان داغی بر دل مردم آن دیار گذاشت که اولاد خود را یحیی نامیدند، تا یاد و خاطره آن شهید سرافراز، برای همیشه در تاریخ زنده بماند.
[۴] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، ج ۷، ص ۲۲۸.
سپس یحیی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابیطالب، برادر نفس زکیه، به سوی دیلم رهسپار شد. فضل برمکی با دادن امان به یحیی، با وی به مصالحه رسید و یحیی به همراه فضل برمکی به بغداد رفت و پس از سوء ظن هارون الرشید به زندان افتاد و در آنجا به سال ۱۷۶ ه درگذشت.
[۵] أحمد بن یحیی بن جابر بلاذری، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج‌۳، ص ۱۳۶.

پس از این دوره در سال ۲۵۰ هجری، حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب(ع) که معروف به داعی کبیر بود، به هنگام خلافت مستعین بالله علیه عباسیان قیام کرد. مخالفت مردم چالوس و طبرستان با جابر بن هاون نصرانی فرستاده والی عباسی سبب شد تا حسن بن زید از شهر ری که محل اقامتش بود به سوی طبرستان حرکت کند. پس از ورود، مردم طبرستان و دیلم با او بیعت کردند. او توانست در آمل، سلیمان بن عبدالله را شکست دهند. پس از آن منطقه ری تا نزدیک همدان را از دست طاهریان خارج کرد.
[۶] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم،ج ۹، ص۲۷۱-۲۷۷؛ تجارب الأمم، مسکویه رازی، تحقیق ابو القاسم امامی، ج۴، ص۳۳۰-۳۳۴.

حسن بن زید در اعلامیه ای «حی علی خیر العمل » را به اذان اضافه کرد و دستور داد تا «بسم الله الرحمن الرحیم» را در نماز با صدای بلند ادا کنند( این دو مورد از نشانه ها و شعائر تشیع می‌باشند). در نماز صبح قنوت را واجب کرد.
[۷] ابن اسفندیار کاتب، بها الدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عبا س اقبال، ص۲۳۹-۲۴۰.
پس از او محمد بن زید ملقب به داعی صغیر، جانشین برادرش داعی کبیر شد. داعی صغیر پس از هفده سال حکومت بر طبرستان در جنگ با سامانیان کشته شد
[۸] ابن اسفندیار کاتب، بها الدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عبا س اقبال، ص۲۲۹-۱۵۷.
. حکومت زیدیان در طبرستان با کشته شدن محمدبن زید به صورت موقت از بین رفت، ولی خیلی زود به دست ناصر اطروش احیاء شد.


ناصر اطروش که در منابع به ناصرللحق نیز شناخته شده است، پایه گذار مهمترین مکتب فقه زیدی در شمال ایران است. به خلاف داعی کبیر و داعی صغیر که منابع زیدی که این دو را واجد شرایط امامت نمی‌دانند و اغلب از آنها به عنوان امام یاد نمی‌کنند؛ همه زیدیان بر مقام امامت ابومحمد، حسن بن علی بن حسن بن علی بن عُمر بن زین العابدین(ع) معروف به ناصر اطروش، اتفاق نظر داشته‌اند
[۹] موسوی نژاد، علی، زیدیه از ظهور تا تاسیس حکومت، مجله طلوع، شماره۱۴-۱۳، ص۲۵۵.
.
گویا وی در زمان داعی کبیر به طبرستان آمده و به تعلیم و تعلّم مردم آن دیار که به تازگی مسلمان شده بودند، پرداخته است. بعد از کشته شدن محمدبن زید، ناصر الحق به دعوت از مردم پرداخته و خلق بسیاری از اهالی گیلان و دیلمان با وی بیعت کردند. مرعشی در کتاب تاریخ طبرستان، از اولین قیام وی به سال۲۸۷ ه. خبر داده است. در این جنگ که میان وی و سامانیان در آمل اتفاق افتاد، سید ناصر شکست خورد و بسیاری از مردم دیلمان کشته شدند. تجربیات شکست از سامانیان سبب شد تا ناصر اطروش در دومین حرکت نظامی در سال ۲۹۰ ه.ق، پس از چهل روز جنگ به پیروزی رسد. اما پس از چند ماه مجددا از سامانیان شکست خورد و مجبور شد تا طبرستان را رها کرده و به گیلان فرار کرد. تا اینکه در سال ۳۰۱ با درخواست مردم گیلان و دیلمان برای آزادی طبرستان به آمل رفت و آنجا را به قلمرو خود اضافه کرد در سرای حسن بن زید - داعی کبیر – وارد شد. ناصر اطروش در این مرحله مسائل حکومتی و امر و نهی مُلک را به حسن بن قاسم (معروف به داعی صغیر) که پسر عمویش بود، واگذار کرد و او را بر فرزندان خود ترجیح داد.
[۱۰] مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، موسسه‌اطلاعات، تهران،۱۳۶۴ش، ص۲۱۶۲۲۱.

بر اثر بروز اختلاف میان پسر عموها به خانه ناصر اطروش ریخته و به غارت اموال خانه‌اش پرداختند. حسن بن قاسم که اوضاع را وخیم یافت، به مقابله با شورشیان پرداخت، ولی در این حین مجروح گشت و خانه نشین شد. در این هنگام لیلی بن نعمان، نماینده سید ناصر در ساری با عجله خود را به آمل رسانده و اوضاع را به دست گرفت و سید ناصر را آزاد کرد. سید مردانگی را به اتمام رسانده و حسن بن قاسم را بخشید و بعد از چندی دخترش را به عقد حسن بن قاسم درآورد و حکومت گرگان را به وی سپرد
[۱۱] حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، تحقیق عبدالله بن عبدالله بن احمد الحوثی،ص۶۰۲۶۰۷؛ مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص۲۴۳۳ و ۷۱ ۷۵؛مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص۸۵ ۱۰۱؛مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص ۲۰۹۲۴۱.
.
با شرایط پیش آمده ناصر کبیر سیاست را کنار گذاشت. به اجتهاد و علم مشغول شد. مدرسه ای بنا نهاده و به تعلیم و تربیت شاگردان پرداخت. امام ناصر اطروش در سال ۳۰۴ ه.ق درگذشت، ولی دولت امامت زیدی در طبرستان که او بنیان نهاده بود تا سال ۳۱۶ه.ق و به روایتی تا ۳۵۵ه.ق ادامه یافت
[۱۲] موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۰.
. مرقد وی از آن زمان تاکنون در آمل زیارتگاه عام و خاص زیدیان است.


ابن ندیم پانزده کتاب را از تألیفات او می‌داند و در ادامه می‌نویسد:برخی از زیدیه معتقدند که ناصر اطروش حدود یک صد کتاب دارد، ولی ما آنها را ندیده ایم. پس هر کس که کتاب ما را دیده و از کتب ناصر اطروش خبر دارد، به کتاب های ناصر اطروش در موضع کتاب ما بیفزاید.
[۱۳] ابن ندیم، فهرست، ص۲۴۴.
امام ناصر اطروش در طول زندگی‌اش بسیاری از زرتشتیان گیلان را مسلمان کرد. وی در خطبه ای در این زمینه می گوید:«... خداوند به وسیله من حدود دویست هزار از شما را خداشناس و مسلمان نمود... از من امور دینتان را بپرسید... که پیامبر فرمود:من دو چیز در میان شما می گذارم، اگر به آنها تمسک کنید، گمراه نمی شوید:کتاب خدا و عترتم...».
[۱۴] حمید بن علی المحلی، الحدائق الوردیه فی مناقب ائمة الزیدیه، ج۲، ص۶۰.



گرایش‌های قاسمیه، ناصریه و هادویه در این دوره به نحوی امتداد گرایش جارودیه در قرن دوم به شمار آمده است. جارودیه بر خلاف دو فرقه دیگر زیدیه (سلیمانیه و بتریه) در آن قرن به امامیه نزدیک‌تر بود.
[۱۵] موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص ۹۷.

مکتب کلامی ناصر للحق با دیدگاه های امام قاسم رسیّ و امام هادی در اراء اساسی و اعتقادی با هم شباهت داشته اند اما او به طرز جدلی ضد معتزلی بود. در سیر فقهی، امام ناصر اطروش بیش از آن‌که تحت تاثیر مستقیم تعالیم این دو امام باشد، به سنت زیدی کوفی نزدیک تر از قاسم بود
[۱۶] مادلونگ، ویلفرد، ترجمه سیدمحمد منافیان، مجله طلوع شماره ۱۵، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۰.
و تحت تاثیر امامیه قرار داشته است. در احکام ارث نظر فقه امامی را پذیرفت و دیدگاه های تبعیض آمیز اهل سنت درباره ارث که بر خاندان پدری منطبق می شود را نپذیرفت.
[۱۷] مادلونگ، ویلفرد، ترجمه سیدمحمد منافیان، مجله طلوع شماره ۱۵، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۱.
در طلاق و مسح پا در وضو، بر وفق مکتب امامیه فتوا می‌داد، تا آن‌جا که برخی او را اثناعشری دانسته‌اند. روند نزدیکی زیدیه به امامیه در ایران بعد از امام ناصر نیز ادامه یافت، به‌طوری‌که در اوج اقتدار زیدیه در دیلم و طبرستان و در زمان تسلط آل بویه بر دارالخلافه بغداد، زیدیه بیش از هر زمان دیگری به امامیه نزدیک شد.
[۱۸] اکوع، اسماعیل بن علی، الزیدیة نشاتها و معتقداتها، دارالفکر، دمشق، ص۲۹.
در این مقطع، آنان قول به جواز امامت مفضول را کنار نهادند و درباره صحابه همچون امامیه قضاوت کردند.
[۱۹] محمد بن عبد الکریم شهرستانی، الملل والنحل، تصحیح احمد فهمی محمد، قاهره، ج۱، ص۱۵۶؛ موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۰.

در همین دوره مکتب قاسمیه در طبرستان غربی و مبلغان ناصریه در گیلان شرقی و دیلمان مرکزی به تبلیغات گسترده روی آوردند. ناصریه در جستجو و انتخاب فرزندان ناصر للحق برای رهبری می کوشیدند. به همه رهبران انها لقب «الناصر» داده شد. اما فقط یکی از فرزندان او به نام حسین بن جعفر الناصر که در هوسم حکومت می کرد(۴۷۲-۴۳۲ ق) به عنوان یک امام زیدی شناخته شده است. بعد از آخرین شکست حکومت زیدی در آمل، هوسم مرکز تعلیم و تعلّم ناصریه شد و جعفر بن محمد الثائر فی الله نوه یکی از برادران الناصر للحق محلی برای خاندان علوی بنا نهاد. در اوایل خصومت میان دومکتب قاسمیه و ناصریه شدید بود. تا آنکه ابوعبدالله بن الداعی المهدی لدین الله (م ۳۶۰ق) با جدیت به ترویج این عقیده پرداخت که مبانی و آراء هردو مکتب به طور یکسان صحیح و معتبر می باشند.
[۲۰] مادلونگ، ویلفرد، ترجمه سیدمحمد منافیان، مجله طلوع شماره ۱۵، ۱۳۸۴ش، ص ۱۸۲-۱۸۱.



در طول قرن ششم جریان زیدی در حاشیه دریای خزر به طور جدی افول کرد. این انحطاط به خاطر توسعه و گسترش اسماعیلیه و نزاع درونی میان مدعیان علوی بود. سر انجام جنبش زیدی طبرستان در پی حمله مغول و ظهوره صفویه کاملا از ایران رخت بربست و از بین رفت.
در پایان این نکته برای محققین حائز اهمیت است که باید بین این مکتب زیدی با مکتب ناصریه در فرقه اسماعیلیه که منسوب به ناصرخسرو(۳۹۴-۴۸۱ه) متکلم و شاعر اسماعیلی مذهب که هر دو به ناصریه شناخته می‌شوند، تفاوت قائل شد.


۱. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم،ج۷، ص۱۶۰-۱۸۰.
۲. یزدانی احمدآبادی، علی، تحول و تطور دولت زیدیه یمن، دانشگاه معارف اسلامی، قم،ص۵۰-۶۱.
۳. موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، فصل نامه هفت آسمان، شماره۱۱، ص۸۹.
۴. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، ج ۷، ص ۲۲۸.
۵. أحمد بن یحیی بن جابر بلاذری، جمل من انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، ج‌۳، ص ۱۳۶.
۶. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم،ج ۹، ص۲۷۱-۲۷۷؛ تجارب الأمم، مسکویه رازی، تحقیق ابو القاسم امامی، ج۴، ص۳۳۰-۳۳۴.
۷. ابن اسفندیار کاتب، بها الدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عبا س اقبال، ص۲۳۹-۲۴۰.
۸. ابن اسفندیار کاتب، بها الدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، تصحیح عبا س اقبال، ص۲۲۹-۱۵۷.
۹. موسوی نژاد، علی، زیدیه از ظهور تا تاسیس حکومت، مجله طلوع، شماره۱۴-۱۳، ص۲۵۵.
۱۰. مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، موسسه‌اطلاعات، تهران،۱۳۶۴ش، ص۲۱۶۲۲۱.
۱۱. حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، تحقیق عبدالله بن عبدالله بن احمد الحوثی،ص۶۰۲۶۰۷؛ مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص۲۴۳۳ و ۷۱ ۷۵؛مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص۸۵ ۱۰۱؛مادلونگ، ویلفرد، اخبار ائمه الزیدیه فی طبرستان و دیلمان و جیلان، ص ۲۰۹۲۴۱.
۱۲. موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۰.
۱۳. ابن ندیم، فهرست، ص۲۴۴.
۱۴. حمید بن علی المحلی، الحدائق الوردیه فی مناقب ائمة الزیدیه، ج۲، ص۶۰.
۱۵. موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص ۹۷.
۱۶. مادلونگ، ویلفرد، ترجمه سیدمحمد منافیان، مجله طلوع شماره ۱۵، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۰.
۱۷. مادلونگ، ویلفرد، ترجمه سیدمحمد منافیان، مجله طلوع شماره ۱۵، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۱.
۱۸. اکوع، اسماعیل بن علی، الزیدیة نشاتها و معتقداتها، دارالفکر، دمشق، ص۲۹.
۱۹. محمد بن عبد الکریم شهرستانی، الملل والنحل، تصحیح احمد فهمی محمد، قاهره، ج۱، ص۱۵۶؛ موسوی نژاد، علی، آشنایی با زیدیه، ص۹۰.
۲۰. مادلونگ، ویلفرد، ترجمه سیدمحمد منافیان، مجله طلوع شماره ۱۵، ۱۳۸۴ش، ص ۱۸۲-۱۸۱.



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «ناصریه».    




جعبه ابزار