• خواندن
  • نمایش تاریخچه
  • ویرایش
 

موقعیت اجتماعی شیخ بهائی

ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف


فقیه ربانی و عارف صمدانی، شیخ بهاء الدین محمد عاملی، یکی از بزرگان ومفاخر و نوابغ اواخر قـرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری می‌باشد. شیخ بهائی منزلت و قرب خاصّی در دربار صفوی داشت. وی در دانش، تقوا، کفایت و کاردانی مورد اعتماد کامل شاه عباس بود و پیوسته طرف مشورت او قرار می‌گرفت.



بهائی به تقاضا و درخواست شاهان صفوی شیخ الاسلام، بالاترین منصب رسمی دینی، شد و تا پایان عمر در آن منصب باقی بود.


این منصب مورد رضایت و علاقه او نبود و همچنان گرایش به عزلت داشت و در زیّ زهد و درویشی به سر می‌برد
[۱] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۳، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۲] علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۰ـ۲۹۱، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
[۳] محمدامین بن فضل الله محبی، نفحة الریحانة و رشحة طلاءالحانه، ج۲، ص۲۹۲، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
[۴] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۳۷، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
حتی پیوسته سعی در کناره گیری و استعفا از شیخ الاسلامی داشت و به گزارش بعضی منابع برای مدتی از این مقام کناره گرفت.
[۵] عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.



بهائی آمدن خود از جبل عامل به ایران و مراوده با سلاطین را باعث تیرگی باطن و محرومیّت از کمالات معنوی می‌دانست، و در حسرت گذشته «ای خوشا خرقه و خوشا کشکول» سر می‌داد. او همچنین در اشعار خود از مصاحبت و قرب پادشاهان تحذیر بلیغ کرده است.
[۶] محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۶۹، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۷] محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، ج۱، ص۳۳۹ـ۳۴۰، چاپ سعید نفیسی، تهران.



بهائی گذشته از شیخ الاسلامی، منزلت و قرب خاصّی در دربار صفوی داشت. وی در دانش، تقوا، کفایت و کاردانی مورد اعتماد کامل شاه عباس بود و پیوسته طرف مشورت او قرار می‌گرفت. به نوشته اسکندرمنشی،
[۸] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۱۵۷، تهران ۱۳۵۰ ش.
شاه از محضر بهائی بهره می‌برد و وجود او را بسیار مغتنم می‌شمرد، تا آن‌جا که پس از بازگشت بهائی از سفر طولانی خود، به استقبال او آمد و ریاست علمای ایران را به او پیشنهاد کرد که بهائی نپذیرفت.
[۹] قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۴۷۴، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).



شاه عباس، شیخ بهائی را در سفرها و لشکرکشی‌ها به همراه می‌برد
[۱۰] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۴، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۱۱] علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۰، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
و احتمالاً این کار را در مقام تفأل به فتح و ظفر انجام می‌داد، تا آن‌جا که به گزارش اوحدی بلیانی در عرفات العاشقین،
[۱۲] تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
گویی کلمه «شیخ بهاءالدّین» (۱۱۱۳) طلسم فتح ایروان بوده است.


بهائی در قضاوت و بعضی امور سیاسی و اجتماعی نیز مورد مشورت و اعتماد شاه صفوی بود.
[۱۳] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۴۶۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۴] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۳۴، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۵] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۳۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۶] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۶۲۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۷] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۲۲۵، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۱۸] حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۱۹] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۷۶۱، تهران ۱۳۵۰ ش.

شاه به مقام علمی بهائی اعتقاد داشت و در ۱۰۱۷ که از آثار رصدخانه مراغه بازدید کرد، پس از بازگشت به اصفهان، شیخ بهائی، ملاّ جلال الدین منجم و علیرضای عباسی خوشنویس را برای آماده کردن مقدّمات تعمیر آن رصدخانه به مراغه فرستاد.
[۲۰] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۳۷۶، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۱] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۷۳۲، تهران ۱۳۶۴ ش.
به گزارش بعضی منابع
[۲۲] علی شریعتی، راهنمای خراسان، ج۱، ص۱۳۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
مرقد ربیع بن خُثَیم، معروف به خواجه ربیع، در مشهد نیز به پیشنهاد بهائی، به فرمان شاه عباس ساخته شد. در امور شرعیِ خانوادگی نیز شاه صفوی به بهائی رجوع می‌کرد.
[۲۳] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۶۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۴] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۷۴، تهران ۱۳۶۴ ش.
[۲۵] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۰۹، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۶] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۲۶۸، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۷] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۰۱، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۸] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۴۷، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
اقامه نماز جمعه اصفهان را هم بهائی برعهده داشت.
[۲۹] اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۱۵۶، تهران ۱۳۵۰ ش.
[۳۰] عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.



اما این امور سبب نمی‌شد که بهائی، در روابط خود با شاه، جانب شرع را فروگذارد. برای نمونه در چراغانی و جشن نوروز ۱۰۱۸ که مقارن با دوازدهم محرم بود و هیچ‌یک از علما جرأت اعتراض و خرده گیری بر عمل شاه را نداشتند، بهائی با ساختن مادّه تاریخ «علی ببخشد» اعتراض و نارضایتی خود را از خطای شاه صفوی ابراز کرد.
[۳۱] نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۶۷۵، تهران ۱۳۶۴ ش.

[۳۲] جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۶۰، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.



بهائی علی رغم آمدوشد در دربار، از معاشرت با توده عوام، حتی دراویش و معرکه گیرهای اصفهان، رویگردان نبود و به تعبیر خودش «میل قلندری» داشت. وی بسیار بخشنده بود و سرایی بزرگ داشت که پناهگاه یتیمان و محرومان و مکانی برای نگهداری و تربیت اطفال بی سرپرست بود.
[۳۳] محمدامین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۳، ص۴۴۱، بیروت.
[۳۴] علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۰ـ۲۹۱، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
[۳۵] مقدمه نفیسی، ص ۷۹، به نقل از محمدباقر الفت، ص ۹۳، پانویس ۱۸۵، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.



بهائی با علمای عصر خود، بخصوص میرداماد، رابطه خوبی داشت
[۳۶] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷] محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، ج۱، ص۶۳۹، تهران ۱۳۱۷ ش.
[۳۸] مقدمه نفیسی، ص ۵۵، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۳۹] حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۰۵، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
و بعضی داستان‌ها درباره تیرگی رابطه او و میرداماد اعتباری ندارد. ظاهراً این تصور از رساله میرداماد به نام اغلاط الشیخ البهائی و تصحیفاته نشأت گرفته است. (برای اطلاع از حکایات و اقوال فوق و ردّ آنها به این منابع رجوع کنید
[۴۰] محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۶۹، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
[۴۱] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۶، ص۵۹، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۴۲] محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۲، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۳] عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۸۳، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۴۴] محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۳۹، تهران.
[۴۵] محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۴۲ـ ۲۴۳، تهران.
[۴۶] عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۲۵۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
[۴۷] مقدمه نفیسی، ص ۹۹، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
[۴۸] علی خان بن احمد مدنی ، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر ، ص ۴۷۸ـ۴۷۹، مصر ۱۳۲۴ ، چاپ افست تهران.
[۴۹] برای نامه مهرآمیز شیخ بهائی به میرداماد و جواب آن رجوع کنید به، محمدباقر بن محمد میرداماد، ج۱، ص۲ـ۳، اثنی عشر رسالة للمعلم الثالث، چاپ جمال الدین میردامادی.
). حکایت افسانه آمیزی نیز از روابط بهائی با میرفندرسکی (متوفی ۱۰۵۰)، فیلسوف بزرگ عصر صفوی، وجود دارد.
[۵۰] محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
[۵۱] محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۳۷، تهران.
[۵۲] محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، ج۱، ص۵۷۰، تهران ۱۳۱۷ ش.
[۵۳] مقدمه نفیسی، ص ۴۷ـ ۴۸، برای آگاهی از مخدوش بودن این حکایات رجوع کنید به، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.



بهائی به علمای جبل عامل نیز عنایت داشت و تنی چند از ایشان را که برای استفاده علمی از وی به اصفهان آمده بودند، مدتی طولانی در منزل خود جای داد.
[۵۴] محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۷۸، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.    
[۵۵] منزله محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۹۳، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.    



(۱) لطفعلی بن آقاخان آذر بیگدلی، آتشکده آذر، چاپ جعفر شهیدی، چاپ افست تهران ۱۳۳۷ ش.
(۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الروضة النضرة فی علماءِ القرن الحادی عشرة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
(۴) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: احیاء الداثر من القرن العاشر، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۵) آقامحمدعلی کرمانشاهی، خیراتیّه در ابطال طریقة صوفیّه، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۲.
(۶) ابن صابونی، کتاب تکمله اکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
(۷) دوین جی استوارت، «شیخ بهائی و ' کشکول، او»، ترجمه حسین معصومی همدانی، نشر دانش، سال ۱۱، ش ۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۰).
(۸) اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران ۱۳۵۰ ش.
(۹) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تهران ۱۳۶۳ـ۱۳۶۷ ش.
(۱۰) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ سنگی تهران ۱۳۰۱ـ۱۳۰۳، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۳ ش.
(۱۱) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
(۱۲) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۰۱.
(۱۳) محسن امین، اعیان الشیعه، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۱۴) عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
(۱۵) تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
(۱۶) یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤة البحرین، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
(۱۷) ابراهیم برهان آزاد، «دو نکته مربوط بشرح حال شیخ بهائی»، یغما، سال ۱۳، ش ۳ (خرداد ۱۳۳۹).
(۱۸) بطرس بستانی، کتاب دائرة المعارف، بیروت.
(۱۹) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الاربعون حدیثاً، قم ۱۴۱۵.
(۲۰) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، جامع عباسی، چاپ سنگی تهران ۱۳۲۸.
(۲۱) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الحدیقة الهلالیة: شرح دعاء الهلال من الصحیفة السجادیه، چاپ علی موسوی خراسانی، قم ۱۴۱۰.
(۲۲) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، العروة الوثقی: تفسیر سورة الحمد، چاپ اکبر ایرانی قمی، قم ۱۴۱۲.
(۲۳) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کتاب المخلاة، مصر۱۳۱۷.
(۲۴) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، الکشکول، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۲۵) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهاءالدین محمد العاملی مشهور به شیخ بهائی، چاپ غلامحسین جواهری، تهران.
(۲۶) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
(۲۷) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، مشهد ۱۳۷۲ ش.
(۲۸) محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، مفتاح الفلاح، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۵.
(۲۹) محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، تهران.
(۳۰) ذبیح الله ثابتیان، اسناد و نامه‌های تاریخی دوره صفویه، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۳۱) علی اصغر بن محمد شفیع جاپلقی بروجردی، ظرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰.
(۳۲) محمدشفیع بن علی اکبر جاپلقی بروجردی شفیعا، روضة البهیة فی طرق الشفیعیه، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۰.
(۳۳) نعمت الله بن عبدالله جزایری، الانوار النعمانیه، چاپ محمدعلی قاضی طباطبایی، تبریز ۱۳۸۲.
(۳۴) رسول جعفریان، دین و سیاست در دوره صفوی، قم ۱۳۷۰ ش.
(۳۵) رسول جعفریان، «رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان»، کیهان اندیشه، ش ۳۳ (آذر و دی ۱۳۶۹).
(۳۶) محسن جهانگیری، «شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بهائی»، فلسفه، نشریه اختصاصی گروه آموزشی فلسفه، ش ۱، ضمیمه مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران (بهار ۱۳۵۵).
(۳۷) محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن ۱۳ و ۱۴ هجری، ج ۳، اصفهان ۱۳۵۱ ش.
(۳۸) محمد بن حسن حرّ عاملی، الاثناعشریه، چاپ مهدی لازوردی و محمد درودی، قم ۱۴۰۰.
(۳۹) محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.
(۴۰) حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۴۱) محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، تهران ۱۳۱۷ ش.
(۴۲) احمد بن محمد خفاجی، ریحانة الالباء و زهرة الحیاة الدنیا، چاپ سنگی بولاق ۱۲۷۳.
(۴۳) محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
(۴۴) ابراهیم دیباجی، «کفاره روزه ایکه خوردم رمضان: شرح از جامی، شیخ بهائی، و اسیری لاهیجی»، وحید، سال ۴، ش ۴ (فروردین ۱۳۴۶).
(۴۵) ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۴۶) جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۷۸.
(۴۷) عبدالوهاب بن علی سُبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
(۴۸) یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربه، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
(۴۹) کیوان سمیعی، «تسامحات ادبی»، یادگار، سال ۲، ش ۲ (مهر ۱۳۲۴).
(۵۰) جان شاردن، سفرنامه شاردن، ترجمة اقبال یغمایی، تهران ۱۳۷۲ـ۱۳۷۵ ش.
(۵۱) ولی قلی بن داوودقلی شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۵۲) علی شریعتی، راهنمای خراسان، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۵۳) محمد بن علی شریف لاهیجی، محبوب القلوب، عکس نسخه خطی.
(۵۴) محمدمظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمد حسین رکن زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ ش.
(۵۵) محمد بن احمد طالوی ارتقی، سانحات دمی القصر فی مطارحات بنی العصر، چاپ محمد مرسی خولی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۵۶) محمدحسین طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۴/ ۱۹۷۱ـ۱۹۷۴.
(۵۷) قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).
(۵۸) حسین بن عبدالصمد عاملی، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبداللطیف کوهکمری، قم ۱۴۰۱.
(۵۹) محمدعلی عبرت نائینی، تذکره مدینة الادب، چاپ عکسی تهران ۱۳۷۶ ش.
(۶۰) نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، تهران ۱۳۶۴ ش.
(۶۱) محمد قصری، سیمایی از شیخ بهائی در آئینة آثار، مشهد ۱۳۷۴ ش.
(۶۲) عباس قمی، سفینة البحار و مدینة الحکم و الا´ثار، بیروت.
(۶۳) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران، تاریخ مقدمه ۱۳۲۷ ش.
(۶۴) عباس قمی، کتاب الکنی والالقاب، صیدا ۱۳۵۷ـ ۱۳۵۸، چاپ افست قم.
(۶۵) محمدطاهر بن محمد حسین قمی، تحفة الاخیار: بحثی در پیرامون آراء و عقاید صوفیه، چاپ داوود الهامی، قم ۱۳۶۹ ش.
(۶۶) کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی مدّظله العالی، نگارش احمد حسینی، قم ۱۳۵۴ـ۱۳۷۶ ش.
(۶۷) محمدعلی بن صادقعلی کشمیری، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم.
(۶۸) کیخسرو اسفندیار، دبستان مذاهب، چاپ رحیم رضازاده ملک، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶۹) مظفربن محمدقاسم گنابادی، تنبیهات المنجمین، چاپ سنگی (ایران) ۱۲۸۴.
(۷۰) محمد قدرت الله گوپاموی، کتاب تذکره نتایج الافکار، بمبئی ۱۳۳۶ ش.
(۷۱) محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۷۲) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۱۳.
(۷۳) محمدتقی بن مقصودعلی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، قم ۱۴۱۴.
(۷۴) محمدامین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت.
(۷۵) محمدامین بن فضل الله محبی، نفحة الریحانة و رشحة طلاءالحانه، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
(۷۶) محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۷۷) علی خان بن احمد مدنی، الحدائق الندیة فی شرح فواید الصمدیة، چاپ سنگی تهران ۱۲۹۷.
(۷۸) علی خان بن احمد مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین، قم ۱۴۱۵.
(۷۹) علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
(۸۰) محمد معصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ ش.
(۸۱) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۸۲) احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، تهران ۱۳۴۸ـ۱۳۵۱ ش.
(۸۳) عباس بن علی موسوی حسینی، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، نجف ۱۳۸۶ـ۱۳۸۷، چاپ افست قم ۱۳۷۵ ش.
(۸۴) رضا موسوی هندی، دیوان، چاپ موسی موسوی، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
(۸۵) جعفر مهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
(۸۶) مریم میراحمدی، دین و مذهب در عصر صفوی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۸۷) محمدحسن میرجهانی طباطبائی، روایح النسمات در شرح دعای سمات، تهران ۱۳۷۰ ش.
(۸۸) محمدباقر بن محمد میرداماد، اثنی عشر رسالة للمعلم الثالث، چاپ جمال الدین میردامادی.
(۸۹) مجتبی مینوی، «موش و گربه مجلسی»، یغما، سال ۸، ش ۲ (اردیبهشت ۱۳۳۴).
(۹۰) مجتبی مینوی، یادداشتهای مینوی، ج ۱، چاپ مهدی قریب و محمدعلی بهبودی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹۱) محمدطاهر نصرآبادی، تذکرة نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
(۹۲) عبدالله نعمه، فلاسفه شیعه، ترجمه جعفر غضبان، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۹۳) حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
(۹۴) حسین بن محمدتقی نوری، الفیض القدسی فی ترجمة العلامه المجلسی، در مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۲، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۹۵) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، تذکره ریاض العارفین، چاپ مهرعلی گرگانی، تهران (۱۳۴۴ ش).
(۹۶) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، مجمع الفصحا، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۳۶ـ۱۳۴۰ ش.
(۹۷) رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، تاریخ روضة الصفا، ج ۸ ـ۱۰، تهران ۱۳۳۹ ش.
(۹۸) جلال الدین همائی، تاریخ اصفهان، ج ۱، هنر و هنرمندان، چاپ ماهدخت بانوهمایی، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۹۹) ابراهیم بن حسین همدانی، «سواد کتابت حضرت میرزا ابراهیم همدانی بحضرت شیخ بهاءالدین محمد»، ارمغان، دوره ۷، ش ۱ (فروردین ۱۳۰۵).
(۱۰۰) لطف الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان ۱۳۴۴ ش.
(۱۰۱) ایرانیکا.

 
۱. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۳، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲. ↑ علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۰ـ۲۹۱، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
۳. ↑ محمدامین بن فضل الله محبی، نفحة الریحانة و رشحة طلاءالحانه، ج۲، ص۲۹۲، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۱/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۱.
۴. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۳۷، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵. ↑ عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
۶. ↑ محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، ج۱، ص۱۶۸ـ۱۶۹، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۷. ↑ محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، ج۱، ص۳۳۹ـ۳۴۰، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۸. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۱۵۷، تهران ۱۳۵۰ ش.
۹. ↑ قدری حافظ طوقان، تراث العرب العلمی فی الریاضیات و الفلک، ج۱، ص۴۷۴، بیروت (تاریخ مقدمه ۱۹۶۳).
۱۰. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۴، تهران ۱۳۶۹ ش.
۱۱. ↑ علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۰، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
۱۲. ↑ تقی الدین محمد بن محمد اوحدی بلیانی، عرفات العاشقین، نسخه عکسی از نسخه خطی موجود در کتابخانه ملک، ش ۵۳۲۴.
۱۳. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۴۶۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۴. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۳۴، تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۵. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۳۷، تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۶. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۶۲۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۷. ↑ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۲۲۵، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۱۸. ↑ حسن بن مرتضی حسینی استرآبادی، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۱۹. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۲، ص۷۶۱، تهران ۱۳۵۰ ش.
۲۰. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۳۷۶، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۱. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۷۳۲، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۲. ↑ علی شریعتی، راهنمای خراسان، ج۱، ص۱۳۴، تهران ۱۳۶۳ ش.
۲۳. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۶۳، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۴. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۵۷۴، تهران ۱۳۶۴ ش.
۲۵. ↑ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۰۹، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۶. ↑ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۲۶۸، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۷. ↑ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۰۱، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۸. ↑ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۴۷، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۲۹. ↑ اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ج۱، ص۱۵۶، تهران ۱۳۵۰ ش.
۳۰. ↑ عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۶۹، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
۳۱. ↑ نصرالله فلسفی، زندگانی شاه عباس اول، ج۲، ص۶۷۵، تهران ۱۳۶۴ ش.
۳۲. ↑ جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۶۰، یا روزنامة ملاجلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
۳۳. ↑ محمدامین بن فضل الله محبی، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، ج۳، ص۴۴۱، بیروت.
۳۴. ↑ علی خان بن احمد مدنی، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، ج۱، ص۲۹۰ـ۲۹۱، چاپ افست تهران، مصر ۱۳۲۴.
۳۵. ↑ مقدمه نفیسی، ص ۷۹، به نقل از محمدباقر الفت، ص ۹۳، پانویس ۱۸۵، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۳۶. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۰ـ۲۴۱، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۳۷. ↑ محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، ج۱، ص۶۳۹، تهران ۱۳۱۷ ش.
۳۸. ↑ مقدمه نفیسی، ص ۵۵، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۳۹. ↑ حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۰۵، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
۴۰. ↑ محمدباقر بن زین العابدین خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، ج۷، ص۶۹، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲.
۴۱. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۶، ص۵۹، تهران ۱۳۶۹ ش.
۴۲. ↑ محسن امین، اعیان الشیعه، ج۹، ص۲۴۲، چاپ حسن امین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴۳. ↑ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۱۱، ص۲۸۳، ج ۱۱، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
۴۴. ↑ محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۳۹، تهران.
۴۵. ↑ محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۴۲ـ ۲۴۳، تهران.
۴۶. ↑ عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی، تعلیقه امل الا´مل، ج۱، ص۲۵۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
۴۷. ↑ مقدمه نفیسی، ص ۹۹، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۴۸. ↑ علی خان بن احمد مدنی ، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر ، ص ۴۷۸ـ۴۷۹، مصر ۱۳۲۴ ، چاپ افست تهران.
۴۹. ↑ برای نامه مهرآمیز شیخ بهائی به میرداماد و جواب آن رجوع کنید به، محمدباقر بن محمد میرداماد، ج۱، ص۲ـ۳، اثنی عشر رسالة للمعلم الثالث، چاپ جمال الدین میردامادی.
۵۰. ↑ محمدعلی مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۰۵، تهران ۱۳۶۹ ش.
۵۱. ↑ محمد بن سلیمان تنکابنی، کتاب قصص العلماء، ج۱، ص۲۳۷، تهران.
۵۲. ↑ محمدهاشم خراسانی، کتاب منتخب التواریخ، ج۱، ص۵۷۰، تهران ۱۳۱۷ ش.
۵۳. ↑ مقدمه نفیسی، ص ۴۷ـ ۴۸، برای آگاهی از مخدوش بودن این حکایات رجوع کنید به، محمد بن حسین بهاءالدین عاملی، کلیات اشعار و آثار فارسی شیخ بهائی، چاپ سعید نفیسی، تهران.
۵۴. ↑ محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۷۸، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.    
۵۵. ↑ منزله محمد بن حسن حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۱، ص۹۳، چاپ احمد حسینی، ج ۱، بغداد (تاریخ مقدمه ۱۳۸۵)، ۱۳۸۵.    



دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهاء الدین عاملی»، شماره۲۱۵۴.    




جعبه ابزار