موانع استراق سمع (قرآن)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
استراق سمع به معنای پنهانی و دزدانه گوش دادن است که در
قرآن کریم نکوهش شده است.
در قرآن کریم به وجود نگاهبانانی در
آسمان از جمله شهاب‌های آسمانی، برای جلوگیری از استراق سمع
جنیان اشاره شده است آنجاکه می‌فرماید:
«قل اوحی الی انه استمع نفر من الجن؛
بگو به من
وحی شده است كه تنى چند از جنيان گوش فرا داشتند و گفتند راستى ما قرآنى شگفت‌آور شنيديم.»• «وانا لمسنا السماء فوجدنـها ملئت حرسا شدیدا وشهبا
و ما بر آسمان دست يافتيم و آن را پر از نگهبانان توانا و تيرهاى
شهاب يافتيم.»•«وانا کنا نقعد منها مقـعد للسمع فمن یستمع الان یجد له شهابا رصدا؛
و در (آسمان) براى شنيدن به كمين مى‌نشستيم (اما) اكنون هر كه بخواهد به
گوش باشد تير شهابى در كمين خود مى‌يابد.»
(لمس سماء) به معناى نزدیک شدن به آسمان به وسیله صعود بدان است، و کلمه (حرس) - به طورى که گفته‌اند - اسم جمع کلمه حارس است، و به همین جهت با
صفت مفرد توصیف شده، و مراد از (حرس شدید)، نگهبانان قدرتمندى است که نمى‌گذارند شیطان‌ها در آسمان‌ها استراق سمع کنند، و به همین جهت دنبالش فرمود: (وشهبا)، که منظور از شهاب‌ها
سلاح آن نگهبانان است.
مفاد
آیه : (و انّا لمسنا السّماء...) و آیه: (و انّا کنّا نقعد منها...) که از ممنوع شدن جنّیان از صعود به آسمان و استراق سمع، همزمان با
بعثت پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه وآله ) خبر مى‌دهد.
وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنهَا مَقَعِدَ لِلسمْع فَمَن یَستَمِع الاَنَ یجِدْ لَهُ شهَاباً رَّصداً
از صدر این آیه اگر منضم با آیه قبلى در نظر گرفته شود این معنا استفاده مى‌شود: پر شدن آسمان از حارسان شدید اخیرا پیش آمده، و قبلا چنین نبوده، بلکه جنیان آزادانه به آسمان بالا مى‌رفتند، و در جایى که خبرهاى غیبى و سخنان
ملائکه به گوش‌شان برسد مى‌نشستند. و از ذیل آیه که با (فاء) تفریع فرموده (فمن ...) و ذیل آیه را متفرع بر همه مطالب گذشته نموده، استفاده مى‌شود که جنیان خواسته‌اند بگویند از امروز هر کس از ما بخواهد در آن نقطه‌هاى قبلى آسمان به گوش بنشیند، تیرهاى شهابى را مى‌یابد که از خصوصیاتش این است که تیراندازى در
کمین دارد.
در نتیجه از مجموع دو آیه این خبر به دست مى‌آید که: جنیان به یک حادثه آسمانى برخورده‌اند، حادثه‌اى جدید که مقارن با نزول قرآن و بعثت خاتم الانبیاء (صلوات اللّه علیه ) رخ داده، و آن عبارت از این است که با بعثت آن جناب، جنیان از تلقى اخبار غیبى آسمانى و
استراق سمع براى به دست آوردن آن ممنوع شده‌اند.
در اینجا به
استدلال عجیبى از بعضى از مفسرین بر مى‌خوریم، و آن این است که این دو آیه رد بر کسانى است که معتقدند داستان رجم شیطان‌ها از آسمان، قبل از بعثت رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) هم بوده، و آنچه بعد از بعثت رخ داده پر شدن آسمان از نگهبان است، چون فرموده: (ملئت حرسا) و این جمله ظهور دارد در اینکه اصل نگهبانان در آسمان بوده‌اند، آنچه بعد از بعثت رخ داده پر شدن آسمان از نگهبان است. و نیز جمله: (نقعد منها مقاعد للسمع)، ظهور دارد در اینکه مادر آسمان بعضى از نشیمنگاه‌ها را خالى از حارس و شهب مى‌یافتیم، و اما امروز هیچ جاى خالى نیست، همه جا پر شده، به طوریکه در هر نقطه بنشینى براى استراق سمع شهابى را در کمین مى‌بینى.
خداوند ، حافظ حقایق وحیانی و اخبار آسمانی از استراق سمع شیاطین، به وسیله شهاب‌های آسمانی می‌باشد همانطور که در قرآن می‌فرماید:
«ولقد جعلنا فی السمآء بروجا..؛
و به يقين ما در آسمان برجه‌ايى قرار داديم و آن را براى تماشاگران آراستيم.» • «وحفظنـها من کل شیطـن رجیم؛
و آن را از هر شيطان رانده‌شده‌اى حفظ كرديم.» • «الا من استرق السمع...؛
مگر آن كس كه دزديده گوش فرا دهد كه شهابى روشن او را دنبال مى‌كند.»
«وحفظا من کل شیطـن مارد؛
و (آن را) از هر
شیطان سركشى نگاه داشتيم.» • «لا یسمعون الی
الملا الاعلی ویقذفون من کل جانب؛
(به طورى كه) نمى‌توانند به انبوه (فرشتگان) عالم بالا گوش فرا دهند و از هر سوى پرتاب مى‌شوند.» («حفظا»
مفعول مطلق برای فعل محذوف است؛ یعنی «حفظناها حفظا»؛ بنابراین، معنا چنین می‌شود: ما آسمان را از هر شیطانی محافظت کردیم تا حقایق وحیانی و اخبار آسمانی مورد استراق سمع قرار نگیرد.)
«... وزینا السماء الدنیا بمصـبیح و حفظا..؛
پس آنها را (به صورت)
هفت آسمان در دو هنگام مقرر داشت و در هر
آسمانی كار (مربوط به) آن را
وحی فرمود و آسمان (اين) دنيا را به چراغ‌ها آذين كرديم و (آن را نيك) نگاه داشتيم اين است اندازه‌گيرى آن نيرومند دانا.»
مراد از (شیطان) افراد شریر از
جن است و مراد از (مارد) فرد خبیثى است که عارى از خیر باشد. و کلمه (حفظا) مفعول مطلق براى فعلى است که حذف شده و تقدیر آن (حفظناها حفظا) است.
لا یَسمَّعُونَ إِلى
الْمَلا الاَعْلى وَ یُقْذَفُونَ مِن کلِّ جَانِبٍ
کلمه (یسمعون) در اصل (یتسمعون) بوده و (تسمع) به معناى گوش دادن است. و اینکه فرمود: شیطان‌هاى خبیث نمى‌توانند به آنچه در
ملا اعلى مى‌گذرد گوش دهند،
کنایه است از اینکه آنها از نزدیکى بدانجا ممنوع هستند، و به همین عنایت است که عبارت مذکور
صفت همه شیطان‌ها شده، و اگر این معناى کنایه‌اى مراد نباشد و معناى تحت اللفظى منظور باشد و بخواهد بفرماید: شیطان‌ها به آنچه در
ملا اعلى مى‌گذرد گوش نمى‌دهند، دیگر معنا ندارد دنبالش بفرماید: و از هر طرف تیرباران مى‌شوند. پس به خاطر همین جمله باید بگوییم: عبارت قبلى کنایه است، و صریح آن مراد نیست. کلمه (
ملا) به معناى (اشراف) از هر قوم است، آنهایى که چشم‌ها را پر مى‌کنند، و (
ملا اعلى) همان ملائکه مکرمى هستند که شیطان‌ها مى‌خواهند به گفتگوى ایشان گوش دهند، و آنها سکنه آسمان‌هاى بالا را تشکیل مى‌دهند، به دلیل این آیه که مى‌فرماید: (لنزلنا علیهم من السماء ملکا رسولا).
و مقصود شیطان‌ها از گوش دادن به
ملا اعلى این است که: بر اخبار غیبى که از عالم ارضى پوشیده است اطلاع پیدا کنند، مانند حوادثى که بعدها در
زمین رخ مى‌دهد و اسرار پنهانى که آیه (و ما تنزلت به الشیاطین و ما ینبغى لهم و ما یسطیعون انهم عن السمع لمعزولون) بدان اشاره دارد، و همچنین
آیه (و انا لمسنا السماء فوجدناها ملئت حرسا شدیدا و شهبا و انا کنا نقعد منها مقاعد للسمع فمن یستمع الان یجد له شهابا رصدا) و کلمه (قذف) در جمله (و یقذفون من کل جانب) به معناى تیراندازى است. و کلمه (جانب) به معناى جهت و ناحیه است.
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۳، ص۱۲۷، برگرفته از مقاله «موانع استراق سمع».
