منیة الطالب فی حاشیة المکاسب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مؤلف کتاب شیخ موسی بن محمد بن
ابو عدنان نجفی خوانساری متوفای ۱۳۶۳ هجری قمری است.
کتاب «منیة الطالب» یا «الحاشیة علی المکاسب»
از بهترین شروح مکاسب شیخ اعظم
انصاری «قده» (م ۱۲۸۱ ق) و از برترین تقریرات درس
محقق نائینی (م ۱۳۵۵ ق) است.
این کتاب مجموعه‌ای از شروح
مکاسب محرمه ،
بیع ، خیارات و
قاعدۀ لا ضرر و رسالۀ لباس مشکوک می‌باشد.
قسمت مکاسب محرمه بصورت تقریر نظریات مستقل و جدید محقق نائینی تالیف شده است و از عبارت‌های مکاسب شیخ اعظم استفاده نشده است. اما کتاب بیع و کتاب خیارات بصورت شرح بالقول (قوله... اقول) می‌باشد که ترکیب مزجی عبارت‌های شیخ اعظم و حواشی محقق نائینی می‌باشد. وی در صفحۀ ۳۲ جلد اول چاپ قدیمی کتاب می‌نویسد: فلنرجع الی تحریر ما افاد مد ظله فی کتاب البیع و لما کان عنوان بحث کتاب المکاسب لعلم التقی و خاتم الفقهاء الحاج الشیخ مرتضی الانصاری التستری اعلی الله مقامه فلنحرر ما افاده مد ظله بطریق الحاشیة علی الکتاب.
قاعدۀ لا ضرر نیز که از قواعد علم اصول فقه می‌باشد تقریرات درس محقق نائینی است. اما رسالۀ حکم
نماز در لباس مشکوک تقریرات درس مجدد شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) توسط محقق نائینی است.
شیخ موسی خوانساری دربارۀ این رساله این گونه می‌نویسد: «فانه رسالة شریفة تحتوی علی جملة من القواعد الفقهیة و المسائل الاصولیة و الدقائق الحکمیة و تالیف لطیف لم یکتب مثله فی الامامیة.
مؤلف کتاب، شیخ موسی نجفی خوانساری از فضلای مبرز و بزرگ و از محقق‌ترین و دقیق‌ترین شاگردان مرحوم نائینی می‌باشد و به همین دلیل کتاب دارای متنی روان و روشی متین همراه با دقتی زیاد می‌باشد. همان طور که مؤلف در پایان کتاب خیارات ذکر نموده است گروهی از علماء و بزرگان از وی خواسته‌اند بلکه به او امر کرده‌اند که این کتاب را منتشر نماید تا یادآور نام محقق نائینی باشد و او نیز امر آنها را امتثال نموده است.
علاوه بر منیة الطالب، کتاب المکاسب و البیع توسط آیة الله محمد تقی آملی (م ۱۳۹۱ ق) تالیف شده است که در ابتدای آن تقریظ مرحوم نائینی «قده» وجود دارد.
از آیة الله العظمی سید حسین بروجردی (م ۱۳۸۱ ق) در مورد کتاب منیة الطالب این چنین نقل شده است: ان منیة الطالب هو من افضل تقریرات النائینی. (به نقل از سید مصطفی صفایی خوانساری، صفحۀ ۱۰، مقدمۀ ناشر).
رسالۀ حکم نماز در لباس مشکوک، تقریر درس میرزای بزرگ شیرازی (م ۱۳۱۲ ق) است که به وسیلۀ محقق نائینی در سال ۱۳۱۵ ق چرکنویس آن پایان یافته است و چند سالی به همین صورت باقی مانده است تا این که با تحریر و تقریر جدیدی و اضافه شدن مطالب جدیدی دوباره توسط محقق نائینی نوشته شده است.
بعدها این رسالۀ کوچک توسط شیخ محمد خوانساری «قده» به کتاب منیة الطالب ضمیمه شده است و از آن تاریخ در کنار مباحث دیگر انتشار یافته است.
زمان چاپ در
الذریعة ، چاپ اول آن را در دو جلد در سال ۱۳۵۷ ق اعلام نموده است.
جلد اول کتاب موجود با چاپ سنگی به وسیلۀ صاحب کتابخانۀ محمدیۀ در
قم در سال ۱۳۷۳ انجام شده است. جلد دوم آن در کتابخانۀ مرتضویه در سال ۱۳۵۸ ق در
نجف اشرف چاپ شده است و نویسندۀ هر دو جلد محمد علی تبریزی غروی می‌باشد.
جلد اول منیة الطالب تا بحث
بیع فضولی در سال ۱۴۱۸ ق توسط مؤسسۀ نشر
اسلامی تابع جامعۀ مدرسین در قم انجام شده که دارای مزایا و قوائد ارزشمندی است. مطالب همان طور که گذشت کتاب شامل مباحث مکاسب محرمه، بیع، خیارات، قاعدۀ لا ضرر، و رساله‌ای کوچک در حکم نماز در لباس مشکوک است. در جلد اول چاپ سنگی قدیم مباحث مکاسب محرمه تا صفحۀ ۳۳ و پس از آن تا آخر جلد اول کتاب البیع می‌باشد. در جلد دوم از ابتدای کتاب تا صفحۀ ۱۹۱ کتاب خیارات و سپس از صفحۀ ۱۹۱ تا ۲۲۷ قاعدۀ لا ضرر و از صفحۀ ۲۲۸ تا آخر جلد دوم، حکم نماز در لباس مشکوک می‌باشد. قابل ذکر است که جلد اول چاپ جدید جامعۀ مدرسین شامل مکاسب محرمه و کتاب البیع تا اول بیع فضولی می‌باشد.
کتاب منیة الطالب پر از نظریات جدید و ابتکارات محقق نائینی است که به چند نمونه اشاره می‌شود.
در بحث اقسام کسب و
تجارت چهار قسم
حرام ،
مکروه ،
مستحب و
مباح را مؤلف می‌پذیرد ولی کسب و تجارت
واجب را درست نمی‌داند و فقط بالعرض تجارت واجب را صحیح می‌داند. به عنوان مثال
نماز میت یا صنایعی که
واجب کفایی هستند را به واسطۀ حفظ نظام واجب می‌داند.
در بحث مکاسب محرمه مؤلف طرح بسیاری از مباحث را صحیح ندانسته و مهم‌ترین مطلب را ضابط کلی و عام در مورد انواع مکاسب می‌داند. وی در ابتدای بحث می‌نویسد: فالمهم لنا تنقیح التکسب باعتبار نفس المعاملة و باعتبار ما یتعلق الکسب به علی نحو یدخل تحت ضابط عام بعون الله الملک العلام.
سپس در صفحۀ ۱۵ این گونه می‌نویسد: ثم لما کان المقصود من التحریر بیان الضابط الکلی فلا نتعرض لصغریات الابواب.
بنابراین مؤلف بحث این که آیا
قمار در باب
اجاره داخل است یا معاملۀ مستقلی است؟ یا در نزد عرف مراهنه‌ای است که سبق و
رمایه از آن خارج شده است؟ مورد بحث قرار نمی‌دهد. و همین طور متعرض به کارهای حرام مثل کشیدن تصویر موجودات دارای روح و همین طور کارهایی که شان آن را ندارند که در مقابل آنها پول و مزد گرفته شود مثل
غیبت کردن یا
دروغ گفتن و نظائر آن را مورد بحث قرار نمی‌دهد. بنابراین مباحث مکاسب محرمه، در این کتاب بسیار مختصر مورد بحث قرار گرفته است. در بحث
خراج و
مقاسمه ، اولا اختصاص بحث به این دو موضوع و مطرح نشدن زکاة و
جزیه را به پیروی از بعضی از علماء صحیح نمی‌داند و ثانیا با این که این بحث را کم فایده می‌داند بالتبع
فقها و روش معمول آن را مورد بحث قرار می‌دهد.
از طرفی مؤلف در تقسیم بندی بعضی از مباحث در مکاسب محرمه یا بیع اشکال داشته، به عنوان نمونه در قسمتی از مکاسب محرمه
می‌نویسد: الاولی ادخال هذا القسم فی شرایط صحة البیع لا فی المکاسب المحرمة و انما ذکرنا تبعا لشیخنا الاستاذ مد ظله.
از دیگر نظریات جدید وی موضوع شناسی پوست و نظائر آن در صفحۀ ۲۳۶ و همین طور طرح مباحث علم اصول فقه مثل اجتماع ضدین در صفحات ۲۴۳ و ۲۴۴ است.
در مورد رسالۀ حکم نماز در لباس مشکوک که تقریر درس مجدد شیرازی توسط محقق نائینی است، لازم است نکاتی بیان شود. مقرر بحث در مواردی به استفاده از نظریات میرزای بزرگ شیرازی اشاره نموده است. به عنوان نمونه در صفحۀ ۲۲۸ پس از ذکر عبارت «ان بنی علیه الاستاذ الاکبر نور ضریحه» در حاشیۀ کتاب آمده است: هو فخر البشر و مجدد المذهب فی راس الرابعة عشر حضرة السید المیرزا محمد حسن حسنی عسکری نور ضریحه. و در جای دیگر به استفاده از نظریات استاد دیگرش میرزا حبیب الله رشتی (م ۱۳۱۲ ق) صاحب بدایع الافکار اشاره دارد: فما افاده بعض مشایخنا المحققین قدس الله تعالی اسرارهم الزکیة. در حاشیۀ کتاب آمده است: هو شیخنا المیرزا الرشتی طاب ثراه، منه.
مؤلف در صفحۀ ۲۲۸ کتاب تاریخچۀ نگارش رسالۀ حکم لباس مشکوک را بیان می‌کند به این که آن را در سال ۱۳۱۵ ق نوشته بوده و سپس در دورۀ سابق تدریس اصول فقه در هنگام بحث از کبرای این مساله بعضی از نظریاتش را تغییر داده است و چون نسخۀ قبل و بعد آنها با هم اختلاف داشته‌اند پس از اتمام کتاب صلاة بعضی از موارد دیگر را به آن اضافه کرده است.
نرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم
اسلامی.
