منتخب التواریخ معینی (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
منتخب التواریخ معینی، اثر
معین الدین نظنزی متعلق به
قرن ۹ ه. ق است که به
زبان فارسی پیرامون دولت‌های
ایران نوشته شده است. کتاب شامل وقایع عمومی عالم از زمان
هبوط آدم تا
مرگ تیمور؛ یعنی سال ۸۰۷ ه/ ۱۴۰۴- ۱۴۰۵ م است با پاره‌ای از حوادث مربوط به سال‌های بین ۸۰۷ و ۸۱۶ ه/ ۱۴۰۴- ۱۴۱۳ م و این سال ۸۱۶ ه/ ۱۴۱۳ تاریخ تالیف کتاب است که در
شیراز انجام گرفته است.
در ابتدای کتاب پیش گفتاری از پروین استخری درباره کتاب ذکر شده است. سپس کتاب حاضر در ۱۵ فصل تحت ۱۵ طبقه ادامه پیدا کرده است.
بلوشه، منتخب التواریخ معینی را خلاصه خشکی از کتاب
جامع التواریخ رشیدالدین فضل الله می‌داند؛ اما این ادعا عاری از صحت است؛ زیرا حتی در فصول مربوط به وقایعی که از زمان حیات مؤلف دور است، اشاراتی وجود دارد که خاص همین کتاب است.
قسمت بسیار جالب توجه کتاب بخش راجع به وقایع نزدیک به زمان مؤلف؛ یعنی وقایع محصور بین
قرن هفتم و قرن نهم هجری/ سیزدهم- پانزدهم میلادی است؛ که این موارد شامل، تاریخ ملوک ایران جنوبی معاصر مغول، تاریخ مغول ساکن منطقه جنوبی روسیه فعلی، تاریخ مغول آسیای مرکزی، تاریخ سلسله سلاطین ایران که پس از مغول در ایران سلطنت کرده‌اند و تاریخ تیمور می‌باشد.
در سال ۸۱۷ ه/ ۱۴۱۴ م که شاهرخ، میرزا اسکندر را برانداخت، مؤلف کتاب را از آغاز تا پایان تجدید نظر کرد و ناگزیر به حذف و تغییر قسمتهایی شد که در آن اسکندر را ستوده بود و از شاهرخ به بدی یاد کرده و کتاب را در بیست و دوم
رجب ۸۱۷ هجری/ اکتبر ۱۴۱۴ م در هرات به شاهرخ تقدیم کرد. متن نگارش ثانوی کتاب با متن نگارش نخستین در بعضی موارد تفاوت فاحش دارد.
مورخ بزرگ و ایرانشناس مرحوم بارتلد در چندین مقاله از کتاب حاضر که مرجع او نسخه لنین گراد بوده، استفاده کرده است. در آغاز بارتلد این کتاب را «تاریخ خیرات» تالیف محمد موسوی می‌پنداشت؛ اما بعد بارتلد و زیمین اذعان کردند که کتاب تاریخ خیرات با کتاب حاضر ارتباطی ندارد. و چون در نسخه‌های لندن و لنین گراد نامی از مؤلف و عنوان کتاب حاضر نیامده است، از این روی بارتلد این کتاب را «آنونیم اسکندر» نامید. در سال ۱۹۲۷ م بارتلد در مقاله‌ای اشاره کرد که مؤلف کتاب شاید
معین الدین نطنزی باشد که بنا به گفته دولتشاه در دستگاه اسکندر بن عمر شیخ می‌زیست و کتابی در تاریخ به نام او تالیف کرد.
در سال ۱۹۲۹ م بارتلد در مقاله دیگری اظهار داشت که نسخه پاریس که «منتخب التواریخ معینی» نام دارد نسخه‌ای از نگارش دیگری از «آنونیم اسکندر» می‌باشد.
با آن که بنا به گفته روماسکویچ و ولین، غفاری در کتاب جهان آرا از منتخب التواریخ معینی (آنونیم اسکندر)، بدون این که نامی از آن ببرد استفاده کرده است، و نیز با آن که غفاری در کتاب دیگر خود به نام نگارستان از تاریخ دیگری به نام تاریخ واسط جعفری که یکی از مراجع او بوده است، نام می‌برد؛ مع ذلک هنوز دلیل قاطعی بر یکی بودن این دو کتاب موجود نیست و نمی‌توانیم
تاریخ واسط جعفری را همان تاریخ آنونیم اسکندر (یعنی منتخب التواریخ معینی) بدانیم؛ بلکه برعکس کتاب «تاریخ واسط جعفری» با «
تاریخ جعفری» محفوظ در لنین گراد یکی است.
درباره ارزش واقعی منتخب التواریخ معینی تا قبل از انتشار تواریخ دیگری که مؤلفین آن از مردم
فارس بوده‌اند، نمی‌توان قضاوت کامل کرد. از این نوع تواریخ دو جلد تاریخ خطی در لنین گراد محفوظ است: یکی تاریخ جعفری مذکور در فوق و دیگری
فردوس التواریخ تالیف مولانا
خسرو ابرقوهی. علاوه از این دو کتاب، غفاری از کتاب سومی به نام تاریخ قاضی قوام الملک
ابرقوهی نام می‌برد. اما هیچ گونه نشانه‌ای از نسخه کتاب اخیر در هیچ یک از فهارس نسخ خطی فارسی تاکنون به نظر نرسیده است؛ ولی چون منابع ایرانی درباره نسخه‌های خطی هنوز خوب شناخته نشده است و تنها آن قسمت از منابع مربوط به عصر
تیموریان که در هرات تالیف یافته تا اندازه‌ای معرفی شده است، احتمال دارد که در ایران یک رشته از تواریخ تالیف شده، در فارس یا یزد مربوط به این عصر به دست بیابد.
مؤلف کتاب حاضر که کتاب خود را در شیراز نوشته، اطلاعات بی سابقه‌ای درباره ایران جنوبی به دست می‌دهد و علاوه بر ذکر کلیه موادی که در «
مجمع الانساب» محمد شبانکاره‌ای وجود دارد، مطالب ذی قیمتی بر آن‌ها می‌افزاید. منتخب التواریخ معینی (آنونیم اسکندر) مورد استفاده چندین خاورشناس که در تاریخ ایران جنوبی تحقیقاتی کرده‌اند، واقع شده است. باید گفت این کتاب نیز برای تحقیق درباره تاریخ آسیای مرکزی سودمند است.
فهرست مطالب کتاب در ابتدای آن و فهرست اعلام، نمایه عام، اصطلاحات، منابع مورد استفاده در اصطلاحات، در انتهای کتاب قید شده است.
متن و مقدمه کتاب
منتخب التواریخ معینی متن ۶ مقدمه ژان اوبن.
مستشرقین روسی تصور کرده‌اند که مؤلف منتخب التواریخ معینی و همچنین
حافظ ابرو در تالیفات خود به منبعی به زبان ترکی چغاتای که تاکنون شناخته نشده، دسترسی داشته‌اند و این مرجع با منبعی که مورد استفاده
شرف الدین علی یزدی صاحب «ظفرنامه» بوده اختلاف داشته است.
بارتلد خاورشناس روسی می‌گوید که قسمتهایی از کتاب منتخب التواریخ معینی جنبه رزمی و شاعرانه دارد و پاره‌ای از مواد و ترکیبات کتاب خاص محیط غیر مسلمانی
مغولان است که مؤلف در نوشته خود به کار برده است.
نرم افزار تاریخ اسلامی ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
