مقتل فضیل بن زبیر
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقتل فضیل بن زبیر، از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و
مقتل‌نگاری است. این
مقتل، یکی از
مقاتل قرن دوم هجری و نگاشته
فضیل بن زبیر اسدی است.
مقتل فضیل، به رغم قدمت و اهمیتی که دارد، به دلیل فقدان نسخه اصلی و تناقضات موجود، به تنهایی اعتبار لازم برای منبع قرار گرفتن را ندارد مگر آنکه دیگر منابع کهن و معتبر گفته او را تأیید کنند.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "
مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. سابقه
مقتل‌نگاری به اوایل قرن دوم هجری قمری می‌رسد. یکی از
مقاتل قرن دوم،
تسمیة من قتل مع الحسین (
علیه
السّلام)
من ولده و اخوته اهل بیته و شیعته؛ نگاشته
فضیل بن زبیر اسدی رستان کوفی از اصحاب
امام باقر (علیه‌السّلام) و
امام صادق (علیه‌السّلام) است.
مؤلف این اثر هرچند از محدثان و اصحاب امام پنجم و ششم بوده، ولی بنا بر اعتقاد برخی رجالیان،
زیدی مذهب و از اصحاب برجسته و از مبلغان وی بوده است.
با این وجود، او را ممدوح یا
موثق دانسته‌اند. سال درگذشت وی معلوم نیست؛ اما باید در نیمه دوم قرن دوم باشد.
کتاب «تسمیه
من قتل مع الحسین» در قرن دوم، توسط فضیل بن زبیر به نگارش درآمده و در آن نام ۱۰۶ تن شهدای کربلا ضبط شده است. فضیل در کتابچه خود به جمع آوری نام اصحاب سیدالشهداء و شهدای کربلا اکتفا نموده و در برخی موارد نام مادر
شهید و نیز نام
قاتل آن شهید را نیز ذکر کرده است.
او در این اثر، نام افرادی را که همراه
امام حسین (علیه‌السّلام) شهید شده‌اند، آورده و در مواردی، نام
قاتل یا
قاتلان آنان را نیز بیان کرده است. وی ابتدا
اسامی بیست تن از شهدای
اهل بیت (علیه‌السّلام) را که در راس آنان امام حسین (
علیه
السّلام) قرار دارد، نام می‌برد و سپس
اسامی ۸۶ نفر از شهدای اصحاب را برمی‌شمرد و در مجموع، ۱۰۶ نام را آورده است. البته در رساله یادشده از ۱۰۷ نفر به عنوان شهید نام برده شده که ناشی از غلط چاپی است؛ زیرا نام
زهیر بن قین از قلم افتاده است و دو
قاتل او، شهید به حساب آمده‌اند.) وی در پایان، به
اسارت اهل بیت (
علیه
السّلام) و برخی از سخنان آنان اشاره می‌کند. از نقل‌های نادر و عجیب وی آن است که با وجود تصریح به بیماری
امام سجاد (علیه‌السّلام)، می‌گوید وی در برخی از میادین
جنگ در
کربلا حضور داشت.
مقتل فضیل بن زبیر اسدی، به رغم قدمت و اهمیتی که دارد، به دلیل فقدان نسخه اصلی و تناقضات موجود، به تنهایی اعتبار لازم برای منبع قرار گرفتن را ندارد مگر آنکه دیگر منابع کهن و معتبر گفته او را تأیید کنند.
ظاهراً نسخه اصلی این کتابچه در دست نیست، بلکه آنچه بدان استناد شده، مطالبی است که
المرشد بالله یحیی بن حسین (۴۹۹ ق) در
الامالی الخمیسیه با سندش از فضیل بن زبیر نقل کرده است.
بعد از وی همان مطالب توسط حمید بن احمد بن محمد محلی معروف به
ابن احمد (۶۵۲ ق) در
الحدائق الوردیه روایت شده است.
در این کتاب نام افرادی که در تاریخ، خصوصاً تاریخ کربلا هیچ نام و نشانی از آن‌ها وجود ندارد یا در زمان قبل یا بعد از کربلا می‌زیستند، در شمار شهدای کربلا ذکر شده است، همانند:
سلیمان بن ربیعه،
قاسم بن بشر،
همام بن سلمه،
هفهاف بن مهند و ... . به نظر می‌رسد کتاب تسمیه در ذکر این
اسامی متفرد بوده و تمام منابع متاخر با تکیه بر کتاب مذکور، نام این افراد را در شمار شهدا ضبط نموده‌اند، حال آنکه در کتب معتبر و کهن نام این افراد نه‌تنها در شمار شهدای کربلا ضبط نشده، بلکه حتی در کتب رجال و تراجم و برخی کتب تاریخی، نام این افراد ذیل اصحاب امام حسین نیز تثبیت نگردیده است.
در این کتاب از یک سو نام برخی از شهدای کربلا همانند
بریر بن خضیر ضبط نشده، و از سوی دیگر نام برخی از دشمنان سیدالشهداء را در شمار شهدای کربلا ضبط کرده است. یکی از این افراد
مهاجر بن اوس است. ظاهراً فضیل، اولین کسی است که نام مهاجر را در شمار شهدای کربلا ثبت کرده و راجع به وی گفته است: «از طایفه بجیله: مهاجربن اوس به شهادت رسید».
این مطلب در حالی بیان شده که نه‌تنها در کتب کهن، تراجم و رجال نام این شخص در زمره اصحاب سیدالشهداء و شهدای کربلا ذکر نشده بلکه به عکس، مورخین بزرگ تصریح کرده‌اند: روز
عاشورا مهاجر بن اوس در لشکر
ابن سعد حضور داشت.
از دیگر کسانی که «تسمیه
من قتل» به شهادت وی تصریح کرده،
کثیر بن عبدالله است و در مورد وی بیان کرده: «از طایفه بجیله: کثیر بن عبدالله شعبی به شهادت رسید».
اما بر خلاف ادعای فضیل، نه‌تنها نمی‌توان نام وی را در شمار اصحاب امام حسین (
علیه
السّلام) برشمرد، بلکه روز عاشورا کثیر در لشکر ابن سعد حضور داشت.
مورد سوم، فردی به نام بکر بن حی است. فضیل ضمن بیان شهادت این فرد در کربلا می‌نویسد: «بکر بن حی تَیمُلی از بنی تیم الله بن ثعلبه در کربلا به شهادت رسید».
اما این مطلب از دو جهت دارای اشکال است، اولاً: نام فرزند حی که در کربلا حضور داشت، بکیر بود، نه بکر! ثانیاً: این فرد در لشکر ابن سعد حضور داشت و روز عاشورا، یکی از یاران امام حسین (
علیه
السّلام) را به شهادت رساند. بزرگان از مورخین در این باره نوشته‌اند: «
شمر بن ذی‌الجوشن به جانب چپ لشکر سیدالشهداء حمله کرد، اما با مقاومت اصحاب امام حسین مواجه شد که او را دفع کردند؛ در این هنگام
هانی بن ثبیت حضرمی و
بکیر بن حی تیمی از تیم الله بن ثعلبه بر
عبدالله بن عمیر کلبی حمله برده و او را به
شهادت رساندند.»
همچنین او نام
سعد بن حارثکه در
جنگ صفین به شهادت رسیده را در زمره شهدا ثبت نموده و مطالب همین منبع متقدم منجر شده تمام این مطالب با اضافات در دیگر کتب شیوع و رواج پیدا کند. بنابراین کتاب «تسمیه
من قتل مع الحسین» اثر فضیل بن زبیر اسدی، به دلیل اشکالاتی که در بالا گذشت، اعتبار لازم برای استناد را ندارد، مگر آنکه در دیگر کتب کهن و معتبر همان مطالب ذکر شده باشد، که در این صورت مطلب ابن‌زبیر نیز به عنوان مؤید مورد استناد قرار می‌گیرد و نمی‌تواند منبعی کاملاً قابل استناد برای واقعه ی کربلا باشد.
• پیشوایی، مهدی،
مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۴۵.
