مقتل‌نگاری قرن پانزدهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
در
قرن پانزدهم نیز آثار بسیاری درباره تاریخ
عاشورا نگاشته شده است. یکی از ویژگیهای مهم آثار این قرن و تا حدودی آثار قرن چهاردهم، پرداختن به مباحث نظری و تحلیلی، از قبیل
فلسفه و اهداف یا اسرار قیام عاشوراست. چنین بحث‌هایی در قرون پیش از این، یا وجود نداشته و یا بسیار اندک، مطرح بوده است.
با توجه به رویکرد و توجه جامعه به بحث‌های تحلیلی، از قبیل اهداف، فلسفه و چرایی قیام
امام حسین (علیه‌السّلام)، درس‌ها و عبرت‌های تاریخ عاشورا و تبیین الگوگیری از این قیام، نگارش آثاری در این باره، ضرورت یافت و در دهه‌های پایانی قرن چهاردهم که مصادف با دوران مبارزه و قیام ایرانیان بر ضد
حکومت پهلوی و در نهایت پیروزی
انقلاب اسلامی بود و با تاکید رهبر انقلاب و دیگر اندیشمندان دینی بر الگوگیری انقلاب اسلامی از قیام عاشورا و اقتدای آنان در مبارزه به امام حسین (علیه‌السّلام)، مباحث یاد شده، از استقبال بسیاری در
جامعه، برخوردار شد و این مباحث در کنار روایت توصیفی از واقعه عاشورا، سبب افزایش کمی و کیفی آثار نگاشته شده در حوزه تاریخ عاشورا گردید. به هر تقدیر، هم اکنون که حدود یک سوم از قرن پانزدهم می‌گذرد، شاهد آثار بسیاری در حوزه تاریخ عاشورا، به ویژه آثار نظری و تحلیلی درباره این واقعه هستیم؛ از جمله مجموعه شش جلدی «مع الرکب الحسینی من المدینة الی المدینه»، اثر محققان مرکز تحقیقات اسلامی سپاه؛ عبرات المصطفین فی مقتل الحسین (علیه‌السّلام)»، (غلامرضا جمشید نژاد و عبدالحسین بینش این کتاب را با حذف اخبار و روایات تکراری آن، با عنوان سرشک خوبان در سوگ سالار شهیدان، به فارسی ترجمه کرده‌اند.) نگاشته محمدباقر محمودی؛ «مقتل امام حسین (علیه‌السّلام)» (ترجمه بخشی از موسوعه شهادة المعصومین علیه‌السّلام)، کار گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم (علیه‌السّلام)؛ «تاریخ امام حسین یا موسوعة الامام الحسین علیه‌السّلام » (مجموعه چند جلدی که مواد خام برای تحقیقات در تاریخ عاشورا را فراهم ساخته است)، جمع آوری و تدوین گروهی چند بانوی محقق؛ قصه
کربلا»، نوشته علی نظری منفرد و از آثار تحلیلی در این باره، «پس از پنجاه سال، پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین»، اثر سید جعفر شهیدی؛ «بررسی و تحقیقی پیرامون نهضت حسینی»، نوشته سیدعلی فرحی و نهضت امام حسین (علیه‌السّلام) و قیام کربلا»، نگاشته غلامحسین زرگری نژاد؛ «دانشنامه امام حسین (علیه‌السّلام)»، در چهارده جلد، حاصل کار محققان دارالحدیث (این مجموعه در نوع خود اثر ارزشمندی است که تدوین آن همزمان با تدوین کتاب حاضر بود و در
سال ۱۳۸۸ منتشر شد)، از آثار درخور توجه در حوزه تاریخ عاشورا هستند که مؤلفان هریک از این آثار، به سهم خویش کوشیده‌اند تا تحلیل‌ها و زوایای پنهان و ناگفته‌هایی از تاریخ عاشورا را در آثارشان ارائه کنند. سعی همگان مشکور و توفیقات آنان روزافزون باد. بی شک این میزان آثار فراوان درباره این رویداد تاریخی، اهمیت بسیار و تاثیر شگرف واقعه عاشورا را در هر عصری نشان می‌دهد و حیات جاودانه
امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش را می‌نمایاند.
از مقایسه ویژگیهای مقتل‌ها و نگاشته‌های مربوط به تاریخ عاشورا در دو مقطع گفته شده، نتایج ذیل را می‌توان گرفت:
۱. آثار مقطع نخست (از قرن دوم تا قرن هفتم)، مبتنی بر گزارش‌های کهن و معتبر است و کمتر در آنها اخبار ضعیف و غیر قابل اعتماد می‌توان یافت؛ اما در آثار مقطع دوم اگرچه اساس اخبار آنها همان گزارش‌های کهن است، اخبار ضعیف یا تفصیل یک جریان (که در منابع کهن به اختصار گزارش شده است) بسیار دیده می‌شود که از اعتبار این آثار کاسته است؛
۲. در آثار مقطع دوم (از قرن هشتم تا قرن چهاردهم) برخلاف مقطع نخست، به سبب تاثیرپذیری از برخی برداشت‌ها همانند برداشت عاطفی، حماسی و تقدیرگرایانه از واقعه عاشورا، گزارش‌های ضعیف و دور از واقعیت بسیاری دیده می‌شود؛
۳. در آثار مقطع دوم،
ذوق و سلیقه و گرایش نویسنده در نوع روایت از تاریخ عاشورا دخیل است. برای نمونه اگر نویسنده با نگاه عاطفی و احساسی به حادثه عاشورا نگریسته، بیشتر اخبار و گزارش‌ها را با چنین رویکردی، در اثر خود گرد آورده است. اما در آثار مقطع نخست، نوع نگرش‌ها بیشتر متاثر از زیستگاه و گرایش فکری مورخ و مقتل نویسی است. برای نمونه
ابن عساکر، چنان که گذشت، چون در دمشق می‌زیسته، متاثر از افکار شامیان بوده است. از این رو به جای آنکه به گزارش ستم‌ها و وحشی گریهای سپاه یزید در برابر امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در
کربلا، و یا به خطبه‌ها و اهداف امام حسین (علیه‌السّلام) از قیام کربلا بپردازد، بیشتر اخبار حاشیه‌ای و کم ارزشی درباره امام حسین (علیه‌السّلام) و واقعه
عاشورا آورده است. (در تدوین و نگارش این فصل، افزون بر منابع مورد استناد در پاورقیها در مواردی، از آثار محققان و عاشوراپژوهان محترم آقایان حاج شیخ محمدهادی یوسفی غروی، رسول جعفریان، محمد اسفندیاری، محمد صحتی
سردرودی و سید حسن فاطمی استفاده کردیم. سعی‌شان مشکور باد. البته در همه ارجاعها و استنادها، مستقیما به خود منابع، مراجعه کرده‌ایم.) بعد از اینکه با منابع متعلق به دو مقطع زمانی آشنا شدیم، اینک به بیان شخصیت
امام حسین (علیه‌السّلام) و چگونگی قیام ایشان (خالی از هرگونه
تحریف) می‌پردازیم.
پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۴۸_۱۵۱.
