مقاتل قرن دهم
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مقاتل قرن دهم، یکی از مباحث مرتبط به تاریخ‌نگاری
عاشورا و مقتل نگاری است. مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. روایت‌ها و گزارشهای شاهدان عینی و امامان معصوم در بازگویی جزئیات واقعه عاشورا در گذر زمان از شکل شفاهی خارج شد و به صورت مکتوب در آمد. این آثار که با عنوان «
مقتل الحسین» شناخته می‌شوند، شامل روایت‌هایی از اصل رویداد و پیامدهای آن بودند. سه قرن هشتم، نهم و دهم، دوره افول مقتل‌نویسی و عاشورانگاری است.
مقتل روضه الشهدا و
مقتل تسلیه المجالس از مهمترین مقاتل این دوره هستند.
مقتل‌نگاری نوعی از تاریخ‌نگاری است که به طور خاص به شرح و بسط جزئیات
شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و یارانش در واقعه
کربلا می‌پردازد. این روایت‌ها که در ابتدا به صورت شفاهی نقل می‌شدند، بعدها به صورت مکتوب نیز ثبت و ضبط شده و به عنوان "مقتل الحسین" شناخته می‌شوند. مقتل‌نویسی و عاشورانگاری در دوره‌های سه گانه هشتم، نهم و دهم هجری قمری روندی نزولی را تجربه می‌کند، به طوری که این دوره‌ها به عنوان دوره افول این نوع از نگارش شناخته می‌شوند. در این دوره، برخی از مقاتل نگاشته شده حاوی گزارش‌هایی ضعیف و فاقد اعتبار تاریخی هستند. این امر به دلیل اتکای نویسندگان این آثار به منابع نامعتبر و عدم بررسی دقیق روایات و وقایع مرتبط با واقعه عاشورا است.
این مقتل، با عنوان
روضة الشهداء یکی از مقاتل قرن دهم قمری و نگاشته کمال‌الدین حسین بن علی واعظ
کاشفی سبزواری معروف به
حسین واعظ کاشفی متوفای ۹۱۰ق می‌باشد. این مقتل به زبان فارسی بوده و نویسنده بیش از نیمی از کتاب را به
امام حسین (علیه‌السلام) و واقعه عاشورا اختصاص داده است. تحلیل
کاشفی از واقعه عاشورا در این کتاب صوفیانه بوده و به بعد سیاسی قیام عاشورا نپرداخته است. نویسنده در نقل گزارشهای مهم، از ذکر منبع طفره رفته و به منابع نامشهور و نامعتبر استناد می‌کند. علاوه بر این شیوه تاریخ‌نگاری
کاشفی در این اثر، علمی نیست و به جای اتکا به منابع اصیل کهن، بر داستان‌پردازی و تخیل استوار می‌باشد.
کمال‌الدّین حسین بن علی واعظ
کاشفی سبزواری مشهور به حسین واعظ
کاشفی، دانشمند ایرانی برجسته در
عصر تیموری بود که در زمینه‌های مختلف علوم دینی، ریاضیات، نجوم، ادبیات و وعظ تبحر داشت. واعظ
کاشفی آثار متعددی در زمینه‌های مختلف به رشته تحریر درآورد. تفسیر
جواهر التفسیر از مشهورترین آثار اوست که به تفسیر آیات قرآن به زبان فارسی می‌پردازد. وی سرانجام در سال ۹۱۰ هـ.ق درگذشت و آرامگاه او در حال حاضر در شهر سبزوار قرار دارد.
درباره مذهب
کاشفی، به یقین نمی‌توان سخن گفت. چون نامش حسین، و زادگاهش
سبزوار بوده که از زمان‌های دور، به
تشیع شهرت داشته است، شاید بتوان او را
شیعه دانست؛ اما برخی قراین و شواهد، بر سنی بودن او دلالت دارد؛ از جمله سکونت طولانی وی در هرات، و ارتباط و دوستی با افرادی همانند امیرعلی شیرنوایی و
عبدالرحمن جامی که هر دو از صوفیان
نقشبندیه بوده‌اند و چنان که می‌دانیم این فرقه، تنها فرقه‌ای است که
ابوبکر را سرسلسله خویش می‌داند. بنابراین اگرچه آن دو به اهل بیت علاقه بسیار داشتند، از رفض بیزار بودند.
از این رو می‌توان گفت
کاشفی سنی
حنفی مذهب بوده است؛ چنانکه افندی از برخی فواید میرداماد، نقل کرده که
کاشفی را
حنفی مذهب دانسته است.
کاشفی این کتاب را به درخواست یکی از اعیان و سادات بزرگ
هرات با نام «مرشد بالله» معروف به «سید میرزا» در اواخر عمر خویش نگاشته است.
تاریخ نگارش این اثر
سال ۹۰۷ (نه ۹۰۸) بوده است؛ چراکه خود گفته است: «از روز شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) تا تاریخ تالیف این کتاب که قریب به هشتصد و چهل و هفت سال است هرگاه که ماه
محرم نو شود...» از جمله اخیر دانسته می‌شود که این اثر پیش از محرم ۸۴۷، یعنی در سال ۸۴۶ نگاشته شده است که اگر به این تاریخ، ۶۱ سال افزوده شود، ۹۰۷ می‌شود، نه ۹۰۸ که بسیاری گفته‌اند.
او در این کتاب بلایا و مصائب انبیا از
حضرت آدم تا
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را نگاشته و در ادامه، به مصائب امامان (علیه‌السّلام) پرداخته است. در این میان، او بیش از نیمی از کتاب را به زندگی
امام حسین (علیه‌السّلام) و واقعه عاشورا و حوادث پس از آن، اختصاص داده است؛ یعنی چهار باب آن (باب هفتم تا دهم) درباره امام حسین (علیه‌السّلام) و خاندان و یارانش است. فهرست ابواب مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) چنین است:
باب هفتم: در مناقب امام حسین (علیه‌السّلام) از ولادت آن حضرت و بعضی از احوال وی بعد از برادر؛
باب هشتم: در شهادت
مسلم بن عقیل بن ابی طالب و قتل بعضی از فرزندان او؛
باب نهم: در رسیدن امام حسین (علیه‌السّلام) به
کربلا و محاربه نمودن با اعدا و
شهادت آن حضرت با اولاد و اقربا و سایر شهدا؛
باب دهم: در وقایعی که
اهل بیت را بعد از واقعه کربلا پیش آمده و عقوبات مخالفان که مباشر (مرتکب) آن حرب (جنگ) شدند.
با توجه به آنکه
کاشفی، مرام صوفیانه داشته، تحلیلی که از نهضت
عاشورا کرده، بر بنیاد تحمل درد و رنج توسط اولیای خداست؛ به این معنا که خدا با ایجاد واقعه کربلا، یکی از بندگان برگزیده خود را گرفتار رنج و بلا کرد تا او را به مقامات عالیه برساند؛ چرا که این یک
سنت الهی است که همه اولیا و مقربان الهی باید از جام بلا بنوشند.
وی تا پایان کتاب، از ماهیت و ابعاد دیگر قیام عاشورا، به ویژه بعد سیاسی آن، هیچ سخنی به میان نیاورده است.
کاشفی اطلاعات زیادی درباره منابع کتابش ارائه نکرده است و در نقل گزارشهای مهم، از ذکر منبع طفره رفته است. بسیاری از منابعی هم که معرفی کرده، نامشهور و نامعتبر است؛ چنان که افندی پس از آنکه به بهره‌مندی
کاشفی از منابع شیعی چون
عیون اخبار الرضا،
الارشاد،
اعلام الوری و کتاب الال ابن خالویه اشاره می‌کند، می‌افزاید: «اما بیشتر
روایات این کتاب و حتی همه آنها، از کتاب‌های غیرمشهور و حتی غیر قابل اعتماد، گرفته شده است». منابعی مانند مقتل فارسی خوارزمی (نورالائمة) و
مقتل ابوالمفاخر رازی که
کاشفی از آنها نام برده، بیشتر در قالب
شعر بوده است و دقیقا معلوم نیست گزارشهای منثور آنها چقدر بوده است؛ جز اینکه این منقولات در منابع متقدم نیامده است.
دلیل بی اعتباری این کتاب از لحاظ علمی، آن است که
کاشفی برای ارائه گزارش این واقعه مهم، شیوه علمی تاریخ نگاری، که بنیاد آن بر منابع اصیل کهن تاریخی و
نقد و پالایش گزارشهای مربوط به این حادثه است، در پیش نگرفته است؛ بلکه به تعبیر یکی از محققان معاصر، روضه الشهداء کتابی تاریخی نیست، بلکه اثری ادبی و رمان تاریخی است.
که شرایط اجتماعی و علمی و فرهنگی حاکم بر روزگار حیات نگارنده، آن را فراهم ساخته بود. به تعبیر دیگر، این اثر محصول دوره‌ای است که نقد و بررسی علمی در مراکز علمی و آکادمیک
ایران و ماوراءالنهر چندان وجود نداشته و متن‌های ادبی _ داستانی همانند ابو مسلم نامه‌ها و حمزه نامه‌ها در دسترسی مردم بوده که با از بین رفتن متن‌های یادشده، کتاب
کاشفی جایگزین آنها شده است.
یکی از نویسندگان معاصر نیز درباره شیوه و ارزش تاریخ‌نگاری این اثر، چنین نظر داده است: «روضة الشهداء پیش از آنکه کتابی تاریخی باشد، داستان پردازی تاریخی است و چون داستان‌پردازی است، تخیلی هم هست و چون نویسنده آن ادیب و انشاء نویس است، داستان آفرینی هم در آن مشاهده می‌شود».
پذیرش فراگیر و استقبال مناسب از چنین آثاری از سوی عامه مردم و حتی از سوی علما و دانشمندان، سبب شد تا این کتاب به سرعت جای خود را در محافل عزاداری شیعی و سنی باز کند؛ چندان که وعاظ و خطبا در ایران، در منابر و محافلی، مصائب
امام حسین و خاندانش را از روی این کتاب خوانده‌اند و تعبیر «روضه‌خوان» از این کتاب برای مجالس روضه خوانی، به عاریت گرفته شده است.
نکته آخر در این باره آنکه از این کتاب، نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌ها موجود است و این نگاشته، چندین بار تلخیص و به چند زبان ترجمه شده که برخی از ترجمه‌های آن، منظوم است.
۱. پیوستن ده هزار نفر از شامیان به فرماندهی عامر بن طفیل به
ابن زیاد در حالی که به اتفاق مقتل نویسان و مورخان، هیچ سپاهی از
شام در
کربلا حضور نداشت.
۲. ذکر برخی از نام‌های جعلی از قبیل زهیر بن حسان اسدی، سامر، حجر حجار، حمادبن انس، وقاص بن مالک، شریح بن عبید، قیس بن منبه، هاشم بن عتبه، به عنوان اسامی افرادی در دو سپاه امام حسین (علیه‌السّلام) و
عمر سعد.
۳. عروسی
حضرت قاسم بدون ذکر هیچ ماخذی.
به نظر می‌رسد مقتل نویسان بعدی، این قصه را از این کتاب گرفته‌اند.
این مقتل، با عنوان تسلیة المجالس و زینة المجالس یکی از مقاتل قرن دهم هجری و نگاشته
سیدمحمد بن ابیطالب حسینی حائری کرکی متوفای قرن دهم می‌باشد. این کتاب اثری تاریخی-روایی است و در گزارش قیام
کربلا، کاملا متاثر از گزارشهای
مقتل الحسین خوارزمی می‌باشد. به دلیل تمرکز محتوایی کتاب بر
امام حسین (علیه‌السّلام)، به "مقتل الحسین" نیز شهرت یافته و در ۱۰ مجلس تدوین شده است. مجلس اول و پنجم تا دهم به شرح زندگی و قیام امام حسین (علیه‌السّلام) اختصاص دارد. اما مجالس دوم تا چهارم به ترتیب به زندگی
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
امام علی (علیه‌السّلام) و
امام حسن (علیه‌السّلام) می‌پردازد.
نویسنده این کتاب از دانشوران گمنام
قرن نهم و دهم است. از تاریخ ولادت و وفات او، اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما در جایی از این کتاب، از زیارت مرقد شریف
رسول خدا؛ در سال ۹۲۱ قمری یاد کرده است
و در جای دیگر از همین اثر، از کتاب دیگرش به نام السجع النفیس فی محاورة الغلام (الدلام) و ابلیس یاد کرده
که به گفته
آقابزرگ تهرانی، این کتاب در
سال ۹۵۵ قمری نگاشته شده است.
بنابراین زمان نگارش تسلیة المجالس پس از سال ۹۵۵ قمری است.
این کتاب در ده مجلس سامان یافته است که از این میان، مجلس اول و مجلس پنجم تا دهم درباره
امام حسین (علیه‌السّلام) است. مجلس‌های دوم، سوم و چهارم، به ترتیب درباره
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)،
امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و
امام حسن (علیه‌السّلام) است. بنابراین چون بیشتر این کتاب مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) است، به «مقتل الحسین» نیز شهرت دارد.
مؤلف، بدون تصریح به نام کتاب
روضة الشهداء می‌گوید: «این اثر را همانند آن نگاشتم».
اما با بررسی و مقایسه این نگاشته با روضه الشهداء، درمی یابیم که این اثر، نظم و تدوین روضه الشهدا را ندارد. البته از اندیشه و نگرشی که روضه الشهداء بر آن مبتنی است و بر اساس آن سامان یافته است، یعنی آمیخته شدن زندگی پیشوایان و اولیای الهی به بلا، تاثیر پذیرفته است. این کتاب یک اثر تاریخی_روایی است و در گزارش قیام
کربلا، کاملا متاثر از گزارشهای
مقتل الحسین خوارزمی می‌باشد و بسیاری از گزارشهای آن را با اندکی تفاوت، آورده است.
علامه مجلسی هم از این کتاب، بهره بسیاری در
بحار الانوار برده است.
مباحث مجالس مربوط به امام حسین (علیه‌السّلام) به قرار ذیل است:
مجلس اول: در ستم‌هایی که بر امام حسین رفت و
ثواب گریستن بر حضرت؛
مجلس پنجم: در فضایل و مناقب امام حسین (علیه‌السّلام) و
روایات پیامبر درباره شهادت آن حضرت؛
مجلس ششم: خروج حضرت از
مدینه و سکونت در
مکه و فرستادن
مسلم بن عقیل به
کوفه؛
مجلس هفتم: حرکت امام به سوی کوفه و حوادث بین راه و رسیدن به کربلا تا شهادت حضرت و یارانش:
مجلس هشتم: وقایع پس از عاشورا و بردن اسرا به کوفه و شام و خطبه‌های آنان؛
مجلس نهم: مباحث پراکنده‌ای از قبیل تعداد جراحات امام حسین،
روایات مربوط به شهادت حضرت، پاداش شهادت، بیان موضع حاکمان
بنی امیه و
بنی عباس نسبت به قبر امام حسین (علیه‌السّلام) و
قیام مختار؛
مجلس دهم: فضیلت و
پاداش زیارت امام حسین (علیه‌السّلام).
• پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۰۸-۱۱۹.
