معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع» نوشته
ابوعبید بکری است و به ترتیب
حروف هجا تنظیم شده که شامل ۷۸۴ باب است و هر یک در ۲۸
حرف الفبای عربی ضرب شده‌اند.
«معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع» به ترتیب
حروف هجا تنظیم شده که شامل ۷۸۴ باب است و هر یک در ۲۸
حرف الفبای عربی ضرب شده‌اند. در این کتاب
حدیث‌ها و
اخبار، تاریخ‌ها و
اشعار، منازل و سرزمین‌ها، قریه‌ها و شهرها، کوهها و آثار (قدیم)، آبها، چاهها و شنزارها معرفی شده و به صورت
الفبایی مرتب گشته‌اند. وی اثر خود را در بعضی موارد با روایاتی از
عرام بن اصبغ سلمی اعرابی مرتبط ساخته است. چنین به نظر می‌رسد که
ابوعبید آثار برجسته‌ای از اینگونه را که حدود دو
قرن پیش از او پدید آمده بود، نمی‌شناخته است. این اثر نخستین معجمی است که تاکنون به دست آمده است. با این وصف نمی‌توان آن را نخستین
معجم و ابو عبید را نخستین نویسنده معجم جغرافیایی به شمار آورد. شاید او نخستین کسی بوده که معجم خود را به صورت
الفبایی ارائه کرده است. وی بدین وسیله سنت کهن جغرافی نویسی به روش
الفبایی (معجم) متعلق به قرن ۲ و ۳ ق را احیا کرد، حال آنکه طی دو قرن قبل از خلق اثر بکری، هیچ اثر بزرگی در این زمینه انتشار نیافته بود. معجم بکری همانند آثار آگاهان پیشین
عربستان در دوران گذشته نه تنها اثری جغرافیایی، بلکه اثری زبان شناسی نیز هست که بیشتر مربوط به سرزمین عربستان و بلاد اسلامی است. در این کتاب عمدتا به آن دسته از نامهای جغرافیایی که در
قرآن و
احادیث آمده و نیز به اشعار و داستانهای گذشته از طریق نقل قولها توجه شده است. کتاب دارای مقدمه طویلی است که در آنها
جزیرة العرب و نواحی مختلف آن،
حجاز،
تهامه،
یمن و نیز از
قبایل عرب ساکن آن نواحی و نقل و انتقال آنها بحث شده است. این مقدمه ماخذ قابل توجهی برای تحقیقات و وستنفلد بوده است. خاورشناسان
سده ۱۹ م برای معجم ارزشی بسزا قائل شدند و بعضی چون «دوزی» آن را در نوع خود اثری بی همتا نامیدند.
کراچکوفسکی معتقد است که این کتاب باری کسانی که به تحقیق درباره
تاریخ،
جغرافیا،
شعر و
ادب در روزگار قدیم علاقمندند اثری بسیار ارزشمند است. ولی این نکته رانمی توان از نظر دور داشت که اثر مزبور به ویژه مهمترین بخش آن به جزیرة
العرب اختصاص دارد. ویژگی دیگر این اثر آنست که نخستین معجم
الفبایی است که تاکنون به دست آمده است.
مهمترین ویژگی این کتاب ضبط و ثبت دقیق واژه‌ها و نام هاست. وی در مقدمه کتاب به این نکته اشاره می‌کند و می‌نویسد که در صدد برآمده آشفتگی و تشویش موجود در آنها را برطرف ساخته و هر یک از آنها را در جای معین و به صورت روشن بیاورد تا جای شبهه و
تحریفی باقی نماند. عیب این معجم در اینست که کلمات را فقط طبق
حروف اصلی اول و دوم آنها مرتب ساخته و به ترتیب سایر
حروف توجه نکرده است. (اما این مشکل در نسخه حاضر در برنامه توسط محقق بر طرف شده و کلمات به ترتیب
حروف با توجه به صورت کلمه، نه
جوهر و
ماده آن، مرتب گشته است).
نسخ خطی:
نسخه‌های کتابخانه‌های لیدن، کمبریج، لندن و میلان.
نسخ چاپی:
نسخه ووستنفلد که طبق نسخ چهارگانه مذکور با چاپ سنگی در دو جلد بزرگ به چاپ رسیده است. جلد اول در سال ۱۸۷۶ م و جلد دوم در ۱۸۷۷ م در گوتنگن آلمان.
نسخ خطی که محقق بدانها دست یافته و نسخه حاضر را طبق آنها تهیه نموده، مربوط به دار الکتب المصریة و الازهر می‌باشد. نسخه اول دار الکتب المصریة به شماره ۴۰۴ جغرافیا، نسخه دوم دار الکتب المصریة به شماره ۵۵۴ جغرافیا، و نسخه سوم که در کتابخانه الازهربه شماره ۲۲۳ تاریخ، موجود است.
نسخه حاضر در ۴ جلد (دو مجلد) با تحقیق و ضبط آقای مصطفی السقا در قطع وزیری با جلد گالینگور مجموعا در ۱۶۲۵ صفحه برای بار سوم در سال ۱۴۰۳ ه- ۱۹۸۳ م توسط انتشارات «عالم الکتب» بیروت منتشر شده است.
نرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
