مسجد جامع تهران
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مسجد جامع
تهران یا همان مسجد عتیق، احتمالاً نخستین مسجد جامع تهران واقع در مرکز
بازار شهر است. از تاریخ بنای این جامع، آگاهی دقیقی نداریم، ولی تردیدی نیست که دست‌کم در سده ۹ قمری/۱۵ میلادی دایر بوده است. این مسجد طی یک سده گذشته دارای جایگاه مذهبی، سیاسی خاصی بوده و در تاریخ ۱۹/۹/ ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۹۳ به ثبت
آثار ملی رسیده است.
تهران درگذشته قریه‌ای بزرگ و پر رونق در شمال
ری باستان بود که در تقاطع شاهراه‌های اصلی شرقی غربی (
قزوین به
خراسان و
طبرستان)، و راه شمالی جنوبی ری به طجرشت (
تجریش) قرارداشت. این وضع جغرافیایی به‌آن مرکزیت بخشیده، و از اهمیت ویژه‌ای برخوردار کرده بود؛ از این‌رو امکان ساختمان مسجد جامع و به‌تبع آن شکل‌گیری بازار را در پیرامون آن فراهم می‌ساخت.
از تاریخ بنای این جامع، آگاهی دقیقی نداریم، ولی تردیدی نیست که دست‌کم در
سده ۹ق/۱۵م دایر بوده است.
بر اساس نوشته
اعتمادالسلطنه جامع عتیق تهران، یک‌مرتبه بنا نشده، بلکه به‌تدریج ساخته و تکمیل شده است.
پژوهش‌های باستان‌شناختی که تاکنون در محل
مسجد صورت گرفته، و داده‌های آن حاکی از وجود لایه‌های زیستی سده‌های ۴-۷ق/۱۰-۱۳م در زیرِ بنای کنونی، و استفاده از مصالح آنها از جمله آجرهای سده ۴ق در بخش‌هایی از ساختمان است. اگر چه
باستان‌شناسان در پژوهش‌های محدود خود، به بقایای معماری‌ای که نشان‌دهنده بنای مسجد باشد، دست نیافته‌اند، اما با توجه به سنت
مسلمانان در
ایران که در بازسازی و نوسازی مساجد، محل آن را تغییر نمی‌دادند و از مصالح و تزیینات آن استفاده می‌کردند، می‌توان گفت که بنای کنونی جامع تهران هر چند که منظر امروزش کهن‌تر از سده ۱۳ق را نشان نمی‌دهد احتمالاً در محل مسجد اولیه کهنی بر پا شده، و طی سده‌ها تغییراتی اساسی یافته است و از این‌رو دارای نقشه مشخص مساجد نیست.
جامع عتیق تهران طی یک سده گذشته جدا از جایگاه مذهبی، پایگاه اصلی وقایع سیاسی و انقلابی ایران بوده است. از جمله پر اهمیت‌ترین آنها، اجتماع علما و پیوستن مردم به آنان در اعتراض به سوء رفتار وزیر مختار
روسیه، ژنرال گریبایدوف بود که به قتل وی و چند تن از اتباعش در ۱۲۴۴ق انجامید.
طی مبارزات
انقلاب مشروطیت نیز در پی درگیری‌های مردمی در
جمادی‌الاول ۱۳۲۴ علما و مردم ضمن تحصن در این مسجد، خواستار تأسیس «
عدالت‌خانه» شدند.
ساختمان کنونی با وسعتی حدود ۰۰۰‘۵ متر مربع، دارای یک
صحن و ۶
شبستان در ۳ جبهه جنوبی، شرقی و شمالی، و تأسیساتی چون کتابخانه، وضوخانه، و دکانهای وقفی است.
صحن مسجد فضای بازشهری است در بافت پرپیچ و خم بازار و رابط میان شبستان‌ها، با مساحتی حدود ۹۰۰ متر مربع وکشیدگی غربی شرقی که به عنوان مفصل ارتباطی میان راسته صندوق‌سازان بازار و مسجد جامع نیز عمل می‌کند. حوض،
پادیاو، درخت توت کهن‌سال و یک
سقاخانه سنگی از عناصر طبیعی و دست‌ساز در صحن هستند. صحن مسجد پیش‌تر سنگ‌فرش بود و در سالهای اخیر بتنی شده است.
آب شاه که از
کاخ گلستان می‌آمد، حوض را پر می‌کرد.
ورودی اصلی در غرب صحن، به
بازار تهران باز می‌شود که «بازار مسجد جامع» نیز نامیده می‌شود. ورودی‌های فرعی در جبهه‌های شمالی، شمال شرقی و جنوب شرقی است. این ورودی‌ها فاقد شاخص بناهای شهری هستند. حتی ورودی اصلی نیز به سبب ارتفاع بلند بازار کناری فقط در هنگام عبور از مقابل آن، قابل تشخیص است.
این مسجد دارای شبستان‌های متعددی است:
شبستان شاه‌آبادی (بهاره) که با توجه به قراین و شواهد موجود، کهن‌ترین بخش مسجد (احتمالاً متعلق به سده‌های نخستین اسلامی) به شمار می‌آید
و با وسعتی حدود ۶۰۰ م ۲، دارای یک نمازخانه مردانه در طبقه همکف و نمازخانه زنانه در دو طرف طبقه فوقانی است. ایوانی به ارتفاع ۲۰/ ۸ متر در شمال شبستان، تنها راه ارتباطی آن با صحن است که ورودی‌های زنانه پلکان‌های دوگانه ارتباطی داخل شبستان در دو سوی آن، به‌صورت راهروهای باریک تعبیه شده است. محراب کاشی‌کاری شده، دقیقاً در محور ورودی ایوان‌است و دو ردیف
بادگیر ۳ تایی در جبهه‌های شرقی و غربی شبستان، روی بام قرار دارد که در اصیل بودن و هم‌زمان بودن آنها با شبستان، جای تأمل است.
شبستان نسبت به محور ورودی متقارن است و عناصر باربر، در یک امتداد قرار دارند. دهانه مرکزی (با پوشش
طاق و
تویزه) کمی بزرگ‌تر از دهانه‌های کناری (با پوشش قمی پوش) است.
در طبقه بالا نیز، دهانه‌ها چشمه‌پوش است. پوشش نهایی بام که اندود کاهگِل داشته، در زمان‌های بعد شیروانی شده است.
ایوان با پوشش نیم‌گنبد و تزییناتی مختصر، کتیبه‌ای از کاشی حاوی آیات ۲۵۵ تا ۲۵۷
سوره بقره و تاریخ «سنه ۱۲۵۲ق» را دارد.
شبستان عتیق یا بزرگ (تابستانی)، با وسعتی‌حدود ۱۰۰‘۱متر مربع، از لحاظ تاریخ ساخت به دو دوره تقسیم می‌شود: الف
دوره تیموری صفوی، شامل نمازخانه از ایوان تا دهانه ماقبل آخر با پوشش طاق و تویزه (کژاوه)؛ ب
دوره قاجاریه، شامل دهانه آخر با پوشش رسمی و تویزه در دهانه وسطی آن و طاق
عرق چین و تویزه در دو دهانه کناری. در شمال شبستان،
ایوان ورودی با ارتفاع ۱۰/۱۱ متر، با پوشش نیم شمسه ۱۲ تایی و یک مئذنه چوبی با گنبدی فلزی بر بالای آن قرار دارد. محراب کاشی‌کاری شده نیز در محور ورودی قرار گرفته، و برای تهویه بهتر، یک پنجره در بدنه آن تعبیه شده است. محور تقارن این فضا از محور ایوان و ورودی آن‌می‌گذرد و بر کتیبه کاشی‌کاری ایوان سوره مبارکه
جمعه نقش بسته است. بام شبستان نیز آجرفرش است.
شبستان گرم‌خانه (زمستانی)، که فاقد ایوان است و در کنار شبستان عتیق و جنب ورودی جنوب شرقی مسجد، با وسعتی حدود ۴۰۰ م ۲ در طبقه همکف، با ۱۲ دهانه و پوشش طاق چشمه‌پوش از نوع کلنبو با کاربندی که تاریخ آن به دوره قاجاریه باز می‌گردد، قرار دارد. محراب‌کاشی‌کاری آن در محور ورودی قرار ندارد. حفره‌ای در کف شبستان برای نگهداری قرآنهای فرسوده ایجاد شده است. در ورودی شبستان تغییراتی داده شده، و از شکل اصلی خارج شده است.
اگر چه فضا متقارن است، اما محور آن از ورودی نمی‌گذرد که احتمالاً به سبب تغییراتی است که در آن‌جا داده شده است. پوشش نهایی بام، قیرگونی است.
شبستان چهل‌ستون (حاجی سعید)، که در ضلع شرقی صحن قرار دارد و طبق
کتیبه کاشی‌کاری ایوان در ۱۲۴۰ق برپاشده است. این شبستان با وسعتی حدود ۳۰۰‘۱ م ۲ بر ۳۶ ستون ۸ ضلعی استوار است که به شیوه طاق چشمه‌پوش (
عرق چین کم‌خیز) و کاربندی با رسمی ساده ۸، پوشش داده شده، و دارای ۳ محراب در جبهه جنوبی است که ترتیب قرار گرفتن آنها از شرق به غرب ساده آجری، کاشی‌کاری همراه با مقرنسهای گچی، و سراسر کاشی‌کاری است.
وضوخانه نیز در ترازی پایین‌تر از کف شمالی واقع است؛ در دو سوی بالای ایوان غربی (به ارتفاع ۱۰متر) ورودی اصلی حجره‌های
طلاب قرار دارد که امروزه به انبار کالا تبدیل شده است. پوشش نهایی بام، مسطح و سیمانی است و نورگیرهای فلزی کنونی، جایگزین نورگیرهای مرمری درهم شکسته پیشین شده‌اند.
کتابخانه‌ای در ۳ طبقه هر طبقه حدود ۲۶۰ م ۲ بر بالای ورودی جنوب شرقی احداث شده است که از ملحقات شبستان چهل‌ستون به شمار می‌آید. در کتیبه سردر آن تاریخ احداث بنا اسفند ۱۳۴۸ ذکر شده است.
سازه این قسمت نیز فلزی است، پوشش سقف‌ها مسطح، و پوشش نهایی بام آن شیروانی است.
شبستان زیرزمین، واقع در ضلع‌شمالی و در تراز زیر صحن با ۶۴۰ متر مربع وسعت‌که تاریخ ساخت آن به‌درستی مشخص نیست، اما شانه‌هایی حاکی است که در سده ۱۳ق موجود بوده، و از ساخته‌های دوستعلی خان معیرالممالک است
که در ۱۳۵۳ش در بخشی از آن تغییراتی داده شده است.
پوشش سقف بخش اصلی طاق
عرق
چین با
رسمی‌بندی و قسمت تغییرشکل‌یافته، تخت است. پوشش سقف
محراب نیز شفاف در نظر گرفته شده است.
ورودی‌های آن در دو طرف ضلع جنوبی (از کنار صحن) قرار دارند.
شبستان استرابادی، به مساحت ۵۸۰ م ۲ بر روی شبستان زیرزمین واقع است. تغییرات اشاره شده در شبستان زیرزمین، بر اثر احداث این شبستان است که قدمتی در حدود ۷۰ سال دارد (دوره پهلوی اول)
که جایگزین یک مهتابی پیشین شده است.
این شبستان در دو طبقه ساخته شده که طبقه اول نمازخانه مردانه، و طبقه بالا نمازخانه زنانه (به صورت بالکن) است و امروزه فقط در ایام اعتکاف از آن استفاده می‌شود. این طبقه دارای سازه فلزی است و از لحاظ هندسی تا حدودی تابع هندسه شبستان زیرزمین است. پوشش سقف تخت، و پوشش نهایی بام نیز موزائیک است
تحقیقات میدانی).
مسجد دارای موقوفاتی به صورت دکانهای متصل به آن است که در جبهه‌های شمالی، غربی و جنوب شرقی واقع‌اند.
مصالح به‌کار رفته در بنا شامل ملات ساروج در پی و آجر در اسکلت است. در قسمتهایی جدیدتر (مربوط به
دوره پهلوی) فلز نیز به‌کار رفته است و برای‌تزیینات در محراب وکتیبه‌ها و... علاوه بر آجر، کاشی‌های هفت رنگ و
معرق و گچ‌بری نیز دیده می‌شود.
از لحاظ ساختاری در شبستان زیرزمین تغییراتی صورت گرفته، و اثر مرمت‌های پی در پی بدنه و تغییرات جداره‌ها، در شبستان‌ها مشهود است.
این مسجد در ۱۹/۹/ ۱۳۷۵ به شماره ۱۷۹۳ به ثبت
آثار ملی رسیده است.
(۱) اعتمادالسلطنه، محمد حسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
(۲) بهسازی محلات فرسوده شهر تهران (بازار عودلاجان)، اثر، تهران، ۱۳۵۹ش، شم ۲، ۳، ۴.
(۳) مستوفی، حمدالله، نزهة‌القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق/۱۹۱۳م.
(۴) خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۳۳ش.
(۵) شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، ۱۳۷۸ش.
(۶) قزوینی، زکریا، آثار البلاد، بیروت، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۰م.
(۷) مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۱ش.
(۸) ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، ابن‌سینا.
(۹) همتی، فرینوش، طرح مرمت و احیاء مسجد جامع تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران، ۱۳۸۰ش.
(۱۰) یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیه، تحقیقات میدانی مؤلف فرینوش همتی.
دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تهران، جامع»، شماره ۶۲۱۸.
