مذکر احباب (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
مذکر احباب، کتابی است به
زبان فارسی نوشته
سید حسن خواجه نقیب الاشراف بخاری که به شرح حال ۲۹۲ تن از
شاعران ،
سلاطین ،
صوفیان و عالمان و خویشاوندان مؤلف که در
ماوراءالنهر می‌زیسته‌اند می‌پردازد.
آقای
احمد گلچین معانی سال اتمام این تذکره ۹۷۴ ق را دانسته است. به گفته مصحح سال ۹۷۴ ق. به لحاظ سال اتمام نخستین تحریر تذکره قابل قبول است؛ اما این
سال را نباید به عنوان سال اتمام صورت نهایی کتاب تلقی کرد، چرا که مولف از ۹۷۴ تا ۱۰۰۵ ق. پیوسته به تذکره اش نظر می‌انداخته و مطالبی را می‌پیراسته و نکاتی را به تذکره اش می‌افزوده است. مصصح سپس دلایل خود را بر این که سال ۹۷۴ ق. سال اتمام صورت نهایی کتاب نیست، ارائه می‌کند. انگیزه مولف از نگارش این اثر، اجابت خواسته برخی از دوستان و برادران بوده که از وی خواسته‌اند، اسامی برخی از فضلا را در تذکره‌ای گردآورد تا یادشان ماندگار شود. کتاب مشتمل بر یادداشت و نیز مقدمه‌ای مبسوط به قلم مصصح آقای نجیب مایل هروی، دیباچه‌ای به قلم مولف، یک مقاله و چهار باب و یک خاتمه است. مقاله خود مشتمل بر دو رکن و هر یک از دو رکن مشتمل بر دو فصل می‌باشد. باب اول تا چهار م کتاب نیز هر یک مشتمل بر چهار فصل است.
این کتاب یکی از مهم‌ترین منابع ادبی، تاریخی مربوط به
ماوراءالنهر در
قرن دهم هجری است. اطلاعات تاریخی- فرهنگی جالبی درباره دربار
ازبکان ،
شیبانیان و
خانان خیوه و
خوارزم در آن مندرج است. در دیباچه کتاب، مولف به تعریف
شعر و بیان شرافت آن و نیز انگیزه خود از نگارش این کتاب پرداخته و ترتیب مطالب کتاب را بیان می‌دارد.
رکن اول از مقاله کتاب به بیان احوال سلاطین
چنگیزخانی (شیبانی) ضمن دو فصل اختصاص یافته است: در فصل اول از سلاطین چنگیزخانی که
وفات کرده‌اند، یاد می‌شود. نظیر:
ابوالفتح محمد شیبانی ،
عبیدالله شیبانی ،
رستم بهادرخان و... و در فصل دوم از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بوده‌اند، یاد می‌شود. نظیر:
ابوالفتح سلطان سعیدخان ، دوست محمد سلطان و...در فصل اول از رکن دوم که به شرح حال
سلاطین جغتایی اختصاص یافته، سلاطینی که رحلت کرده‌اند، معرفی می‌شوند. نظیر: ظهیرالدین محمد بابرپادشاه، محمد همایون پادشاه، ابراهیم میرزا و... و در فصل دوم دو تن از سلاطینی که در زمان مولف در قید حیات بوده‌اند، معرفی می‌گردند که عبارتند از: سلیمان شاه میرزا، میرزا ابوالقاسم.
باب اول از چهار باب کتاب به معرفی گروهی که مولف ایشان را درک نکرده و از دنیا رفته‌اند، باب دوم به معرفی گروهی که وی ایشان را درک کرده و از دنیا رفته‌اند، باب سوم به معرفی کسانی که مولف آنان را درک نموده و تا زمان وی نیز در قید حیات بوده‌اند و باب چهارم به شرح حال کسانی که مولف ایشان را درک ننموده و لکن در زمان مولف هنوز در قید حیات بوده‌اند، اختصاص یافته است. مولف ذیل نام هر یک از افراد، به معرفی اجمالی پرداخته و نمونه‌ای از نظم ایشان را ذکر می‌کند. در خاتمه نیز مولف از نیاکان و پدران و عموها و دایی‌های خویش یاد می‌کند و نمونه‌ای از شعر ایشان را یادآور می‌شود.
۱. مصحح کتاب، ارزش‌های این تذکره را در چهار بخش
تاریخ ،
ادبیات ،
تصوف و
مردم شناسی به تفصیل بیان کرده است؛ اما باید گفت که بیشتر کسانی که نامشان در این تذکره به عنوان
شاعر آمده است، در تاریخ
ادبیات فارسی چندان شهرتی ندارند و حتی نام آنان به جز در این تذکره در جایی دیگر نیامده است. اینان کسانی هستند که به روایت مؤلف «گاه میل شعر می‌کرده‌اند» و یا به ندرت مرتکب شعر می‌شده‌اند و عموما احباب و یاران مؤلف بوده‌اند. نثاری به رسم ادیبان قدیم «سخن» را به دو صورت تقسیم می‌کند: نثر و نظم. به نظر وی وزن یکی از اساسی‌ترین عناصر شعر است و او شعر را در واقع «سخن موزون» می‌داند. همین تلقی از شعر سبب شده است تا مؤلف هر موزون طبعی را در زمره شعرا بیاورد.
۲. مذکر احباب تذکره‌ای است محلی و نشانگر ذوق حاکم بر ماوراءالنهر در قرن دهم هجری. مؤلف ذوقی معماپسند دارد و در تذکره خویش توجه خاصی به معماسازان و تعمیه پردازان نموده است. ذکر صنایع مشکله شعری، معما قصیده‌های مصنوع،
اوزان مشکل عروضی ، شعرهای
چهار بحری ،
مسجر ،
معقد ،
مقلوب و
مستوی نشانگر ذوق مشکل پسند مؤلف این تذکره است. این ذوق در دربار ازبکان و
شیبانیان رواج و رونق فراوان داشته است. سخنانی از این دست که صورت معما و مساله
ریاضی را دارند برای
ذهن و
عقل خوشایند هستند؛ یعنی لذت کشف معما نصیب
عقل می‌شود؛ اما ذوق و احساس بهره‌ای از آن برنمی گیرد. در تذکره مذکر احباب «گفتن و شکافتن معما» و اشعار دشوار را مرتبه اعلای فضل و دانش اهل عصر می‌داند. مصحح محترم در مقدمه خود با بیان این سخن و بر مبنای شاخصه‌های سبکی مؤلف، یعنی دشوارگرایی و معماپردازی، نشان داده است که یکی از غزل‌های منسوب به نثاری بخاری، نمی‌تواند از بخاری باشد، چرا که عنصر خیال در
غزل مذکور نشان می‌دهد که با سروده‌های نثاری بخاری متفاوت است.
۳. این تذکره حاکی از ذوق طبقه حاکم تازه به دوران رسیده‌ای است که از سر
تفنن و بی سوادی به معماپردازی روی می‌آورد. وجود داستان‌های عجیب و ساختگی و افسانه‌های بی بنیاد و مضحک مانند:
حمام ناصر خسرو که در آن پیدا نیست... بر دیوار بیست و چهار حلقه دارد، هر حلقه را که بکشند، دری باز می‌شود. و حمام به آن بزرگی با یک جام روشن است و کسی عالم به طریق بنای آن نسیت. نشان می‌دهد که سطح آگاهی و
دانش دربار ماوراءالنهر چقدر متنزل و سخیف بوده است، اغلب حکایات مشهور آثار
عطار و دیگر عرفا به برخی قلندر شکلان روزگار نثاری نسبت داده شده است؛ از جمله داستان آن
دیوانه که
شاه به او گفت از من چیزی بخواه دیوانه گفت، به این مگس دستور ده که از روی صورتم کنار رود. شاه گفت از عهده من بر نمی‌آید. دیوانه خندید و گفت تو که امرت بر مگس جاری نیست، چگونه از تو چیزی بخواهم. این داستان در مثنوی‌های عطار آمده؛ ولی در مذکر احباب به حسامی
قلندر از قلندران ناشناخته
عصر مؤلف نسبت داده شده است. مذکر احباب را باید تذکره معماسازان نامید. طرز معماپردازی در
قرن نهم و دهم در اوج رونق بود. در واقع فن معما نوعی تففن و وقت گذرانی است و نه هنر، که از ویژگی‌های طبقه مرفه حاکم بوده است. فهرست شاعران و عالمان مندرج در مذکر احباب نشان می‌دهد که آنها همگی از بزرگان و نزدیکان مراکز
قدرت بوده‌اند. جلسات ادبی که در خانه کمال الدین مشفقی کتابدار تشکیل می‌شده مجمع بزرگان عصر بوده است. طبقه برتر ناحیه ماوراءالنهر ذوقی تفننی داشته است و فضیلت مآبی در آن قلمرو معماسازی و معماخوانی بوده است. این ادعا که چنین ذوقی بر همه آن سرزمین حاکم بوده، اگر درست نیاید، لااقل می‌توان گفت که ذوق و
سلیقه مؤلف تذکره مذکر احباب بسیار معماپسند و متفنن بوده است. هر چند او در جای جای تذکره اش می‌نویسد که اهل عصر وی «جهت انشراح قلب به شعر روی آورده‌اند»؛ اما از اشعاری که در تذکره اش می‌آورد، التذاذ عقل بیشتر حاصل می‌شود تا انشراح قلب.
کتاب مشتمل بر پاورقی‌ها و یادداشت‌هایی به قلم مصحح و نیز فهرست‌های ذیل می‌باشد: فهرست
آیات ،
احادیث و
اخبار و امثال عربی، مثل‌ها و مثلواره‌های
فارسی ، ابیات و مصراع‌ها،
معارف و مفاهیم و نوادر
لغات و ترکیبات، نام کسان، اسامی طایفه‌ها و فرقه‌ها و طریقه‌ها، جای‌ها، کتاب‌ها و فهرست ماده تاریخ‌ها و معماها.
نرم افزار تراث ۲، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
