مختصر التبیین لهجاء التنزیل (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
«مختصر التبیین لهجاء التنزیل» اثر «
ابو داود سلیمان بن نجاح» متوفای ۴۹۶ هجری می باشد.
در لغت عرب واژگان زیادی وجود دارد که بر رسم الخط مصحف شریف دلالت دارد. واژگانی چون: کتاب، هجاء، خط، رسم و... رسم الخط یا رسم المصحف یکی از مهمترین شاخه‌های
علوم قرآنی و یکی از مدون‌ترین فنون آن است. این علم به بیان ویژگی‌های
رسم الخط عثمانی و مشکلات این رسم الخط می‌پردازد. آنچه امروزه رسم الخط قرآنی نامیده می‌شود طی قرون متمادی تطورات و تحولات بسیاری به خود دیده است. «مختصر التبیین لهجاء التنزیل» اثر «ابو داود سلیمان
بن نجاح» متوفای ۴۹۶ هجری در همین موضوع نگاشته شده است. وی در سال ۴۱۳ هجری قمری در بلنسیة دیده به جهان گشود و در ۴۹۶ هجری دیده از جهان فروبست. او از محضر مشایخی چون
احمد بن الحسن بن عثمان الغسانی،
احمد بن عمر بن انس بن دلهاث بن انس ...
بن قطبة الغدری معروف به
ابن دلائلی،
جعفر بن سعید بن محمد بن حلبس المقرئی و غیره بهره برد و شاگردانی چون
آدم بن الخیر السرقطی،
ابو الحجاج الخولافی، ابو
الحسن معروف به
نقدوی،
ابراهیم بن عتیق بن ابی العشیر،
احمد بن محمد الغافقی و غیره را تربیت نمود. از جمله آثار وی می‌توان به: کتاب
اصول الضبط، کتاب
ایجاب الصلاة علی النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم ،
البیان الجامع لعلوم القرآن، کتاب التبیین لهجاء التنزیل و... اشاره نمود. وی در «مختصر التبیین لهجاء التنزیل» هجاء و رسم الخط تمام قرائات را با تمرکز بر قرائت نافع جمع آوری نموده و بدین گونه تمام قرائتهای موجود در شهرهای مختلف را گرد آورده است. نام اولیه این اثر «التبیین لهجاء مصحف امیرالمؤمنین
عثمان بن عفان» بوده ولی به جهت ضخامت و تفصیل مطالب در آن باعث شد عده‌ای از طلاب از مؤلف درخواست کنند تا مختصری از مطالب آن کتاب را در اختیار ایشان قرار دهد. از این رو مؤلف در پاسخ به تقاضای ایشان اثر را حاضر را تهیه و نام آنرا «مختصر التبیین لهجاء التنزیل» نهاد. مؤلف در این کتاب به بیان زیادی برخی حروف در بعضی از مصاحف و نیز نقصان آن حروف از برخی مصاحف دیگر می‌پردازد. همچنین به بیان
سور مکی و مدنی قرآن کریم و حصر
سور مدنی در ۲۱ سوره و مکی در ۷۴ سوره و موارد اختلافی در ۱۹ سوره پرداخته و هجاء واژگان قرآنی را به ترتیب موجود در مصحف، از اول
سوره فاتحه تا آخر
سوره ناس، یادآور می‌شود. مؤلف هریک از سوره‌های را پنج آیه، پنج آیه تقسیم می‌کند و تمام هجاءهای موجود در آن را بصورت کامل و دقیق ذکر و توصیف می‌کند.
۱- در این کتاب روایات و اقوالی از دانشمندان متقدم که مؤلفات ایشان به دست ما نرسیده است، نقل شده مثل روایات
نافع بن ابی نعیم مدنی، ا
بو عبید قاسم بن سلام،
حکم بن عمران ناقط اندلسی،
عطاء بن زید خراسانی و دیگر ائمه قرائات و هجاء مصاحف. بدین ترتیب کتاب مختصر التبیین بعضی از این دست روایات را در خود جای داده و حفظ نموده و به ما انتقال داده است لذا گنجینه‌ای ارزشمند در موضوع خود به شمار می‌رود.
۲- این کتاب جامع‌ترین و مفصل‌ترین اثری است که در زمینه رسم الخط مصحف شریف نگاشته شده است.
۳- علاوه بر بیان مطالبی در باب هجاء مصاحف به بیان سور مکی و مدنی و شماره
آیات و قرائات، اجزاء و احزاب و هرآنچه نساخ مصاحف بدان نیاز دارند پرداخته است.
۴- روش منحصربه فرد مؤلف در توصیف هجاء مصاحف که طبق ترتیب سور قرآنی صورت گرفته کمک شایانی در دستیابی به واژه مورد نظر می‌نماید.
۵- مؤلف قرائت را به مصاحف ارتباط می‌دهد و حال آنکه تمام کتابهایی که در موضوع رسم الخط نگاشته شده‌اند از این خصوصیت بی بهره‌اند.
این کتاب با تحقیق و پژوهش دکتر
احمد بن احمد بن معمر شرشال در پنج جلد تنظیم شده است. محتوای مجلدات ۵ گانه به قرار ذیل می‌باشد:
شامل دو بخش است: بخش اول: الدراسة، که یک مقدمه و یک خاتمه و دو باب دارد و باب اول دارای فصولی است: در مقدمه به بیان اهمیت رسم الخط و توجه بدان و... پرداخته شده و در خاتمه اهم نتایج بحث و نتایج و ثمرات آن یادآوری شده است. باب اول: «عصر المؤلف و حیاته» مشتمل بر دو فصل ذیل است: فصل اول: «عصر المؤلف» که به بررسی حیات سیاسی و فکری و علمی مؤلف می‌پردازد.
فصل دوم: «حیاة المؤلف» که نام و منصب، محل تولد و وفات و... مؤلف را مورد بررسی قرار می‌دهد. باب دوم: «نشاة علم هجاء المصاحف و تطوره، که در دو فصل تنظیم شده است. فصل اول: «ظهور علم هجاء المصاحف و تطور التالیف فیه. فصل دوم: دراسة الکتاب و تحلیله و تقویمه بخش دوم: «تحقیق نص الکتاب» که به معرفی نسخه‌های مورد اعتماد در پژوهش این اثر می‌پردازد.
شامل مقدمه مؤلف کتاب ابو داود سلیمان
بن نجاح است و در آن به بررسی هجاء سوره‌های فاتحه الکتاب تا پایان
سورة نساء پرداخته شده است.
به بررسی هجاء سوره‌های «العقود» یا همان
مائدة تا آخر
سوره کهف می‌پردازد.
هجاء سوره‌های مریم تا انتهای
سوره صف را مورد بررسی قرار می‌دهد.
به بررسی رسم الخط و هجاء سوره‌های جمعه تا آخرین سوره
قرآن یعنی سوره مبارکه ناس اختصاص یافته است.
در پایان این جلد فهرستهای ذیل توسط پژوهشگر اثر به کتاب افزوده گشته است: فهرست سوره‌های قرآن، سجده‌های قرآن، اسماء مصاحف، اسامی کتب، اسماء قبائل و جماعات، فهرست نظم و اشعار، اسماء اعلام، اسماء مصادر و مراجع و فهرست موضوعات کتاب. محقق این کتاب تعلیقات مفصلی در پاورقی کتاب ثبت کرده است.
این کتاب با تلاش و کوشش دکتر
احمد بن احمد بن معمر شرشال مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته و در پنج جلد با قطع وزیری و جلد گالینگور که در آن اعراب کلمات به صورت رنگی آمده است با تعداد صفحات ذیل در سال ۱۴۲۳ هجری قمری از سوی «وزارة الشؤن الاسلامیة و الاوقاف و الدعوة و الارشاد، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف» با همکاری «مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیة بالریاض» منتشر شده است: جلد اول: ۴۰۹ صفحه جلد دوم: ۴۳۰ صفحه جلد سوم: ۳۹۳ صفحه جلد چهارم: ۳۷۷ صفحه جلد پنجم: ۳۱۰ صفحه مجموعا ۱۵۱۳ صفحه.
نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
