محمودخواجه بهبودی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
بهبودی، محمود خواجه، مبارز سیاسی، روزنامه نگار و یکی از رهبران نهضت جدیدها در
ماوراءالنّهر (فرارود) است.
در ۱۲۹۲/۱۸۷۵ در روستای «بخشی تپه»
سمرقند به دنیا آمد.
معلومات ابتدایی را نزد دایی خود، ملاعادل که مفتی بود، فراگرفت.
در ۱۳۱۲/۱۸۹۴ پدرش درگذشت و او از ادامه تحصیل محروم ماند و نزد دایی دیگرش، محمد صدیق که قاضی بود، میرزا (منشی) شد.
وی بزودی کسب کمال کرد؛ ابتدا در سمرقند میرزای مفتی شد و بعد خود به عنوان مفتی تعیین گردید.
در ۱۳۱۸/۱۹۰۰ از راه عثمانی به
مکّه ، و از آن‌جا به
مصر رفت و در این سفر با اوضاع و احوال مدارس و معارف این کشورها آشنا شد.
بین سال‌های ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۲/۱۹۰۳ تا ۱۹۰۴ به
روسیه سفر کرد و از شهرهای قازان، اُرون بورگ،
مسکو ،
سن پطرزبورگ دیدن کرد و از زندگی مردم، ادبیات، معارف و مطبوعات آن‌جا آگاهی یافت.
فعالیت علمی و ادبی بهبودی از ۱۳۲۱/۱۹۰۳ آغاز شد.
وی دریافت که پیشرفت جامعه ریشه در مکتب و معارف دارد، و اما این را نیز به روشنی دید که نه کتاب‌های درسی پاسخگوی نیازها هستند و نه اصول تعلیم و تدریس.
ازینرو به تألیف و نشر کتاب‌های درسی پرداخت، از جمله مختصر تاریخ اسلام، عملیات اسلام، مدخل جغرافیای عمرانی، کتاب الاطفال، منتخب جغرافیای عمومی و مختصر جغرافیای روسیه.
عبدالقادر شکوری سمرقندی (۱۲۵۴ـ۱۳۲۲ ش/ ۱۸۷۵ـ ۱۹۴۳)، از معارف پروران برجسته تاجیک، برای نخستین بار مکتبی به سبک جدید در سمرقند تأسیس کرد و بهبودی در ۱۳۲۶/۱۹۰۸ خانه خود را محل این
مکتب قرار داد و از لحاظ مادّی و معنوی به آن یاری رساند.
وی در سمرقند «انتشارات بهبودی» را بنیاد نهاد و بیشتر، کتاب‌های درسی به چاپ می‌رساند، از جمله کتاب نقشه ترکستان و بخارا و خیوه به زبان ترکی ازبکی که امروز هم از اهمیت بسیار برخوردار است و ثابت می‌کند که منطقه ترکستان غیر از قلمرو خانات بخارا و خوقند و خیوه بوده است.
بهبودی در ۱۳۳۰/۱۹۱۱ نخستین نمایشنامه ملی تاجیکی را به نام پدرکُش نوشت که موضوع آن رقابت میان بازرگانی به شیوه سنتی و بازرگانی نوین بود، اما حکومتداران اجازه چاپ و نمایش آن را ندادند، ولی سرانجام با تدابیری توانست از دفتر ممیزی تزاری روسیه در تفلیس اجازه بگیرد و در ۱۳۳۲/۱۹۱۳ نمایشنامه را در سمرقند به فارسی تاجیکی و ترکی ازبکی چاپ کند و نیز آن را در سمرقند، بخارا، تاشکند و چند شهر دیگر به اجرا درآورد.
بهبودی در مطبوعات تاجیک و شکل گیری انواع روزنامه نگاری خدمات بسیاری کرد.
وی در ۱۳۳۱/ از آوریل تا سپتامبر ۱۹۱۳، نشریه سمرقند را هفته‌ای دو بار و در ششصد نسخه به چاپ می‌رساند که برای آن روزگار شایان توجه بود.
سمرقند در مجموع ۴۵ شماره به چاپ رسید.
سپس بهبودی به چاپ و نشر مجلّه آیینه پرداخت که از ۱۷ رمضان ۱۳۳۱ تا ۲ شعبان ۱۳۳۳/ ۲۰ اوت ۱۹۱۳تا ۱۵ ژوئن ۱۹۱۵، ۶۸ شماره از آن به چاپ رسید.
سردبیر این نشریه‌ها خودِ بهبودی بود، وی مقاله هم می‌نوشت یا از زبان‌های دیگر ترجمه می‌کرد.
بهبودی از روشنفکران به هر شیوه‌ای پشتیبانی می‌کرد و از شهرت و اعتبار خود که حاجی و
مفتی هم بود، استفاده می‌کرد، چنانکه در ۱۳۳۳/۱۹۱۴ از عجزی در برابر
تهمت کفری که
صوفی عباس به وی زده بود، دفاع کرد و او را نجات داد.
تجددگرایان معروف آن زمان، سیدرضا علیزاده سمرقندی، عبدالرّئوف فطرت بخارایی، میرزاسراج حکیم بخارایی، صدیقی عجزی سمرقندی،
صدرالدین عینی بخارایی، محمود طرزی و دیگران برای تنویر افکار، مقالات خود را در این دو نشریه نیز به چاپ می‌رساندند.
در این نشریه‌ها بیشتر به مسائل اجتماعی، اصلاح مکتب‌ها و مدارس، اهمیت دانش و حرفه آموزش علم و زبان‌ها، آبادی وطن و بیداری ملت توجه می‌شد.
سمرقند و آیینه به
افغانستان ،
ایران ،
قفقاز ،
ترکیه ، و تاتارستان نیز فرستاده می‌شد.
بهبودی با نشریه های دیگر نیز همکاری داشت، چنانکه در ترقّی، خورشید، تجّار، شورا، وقت، و روزنامه ولایتِ ترکستان، خبر و مقاله‌های او چاپ شده است.
وی در این مقالات مردم را به سوادآموزی، دانش اندوزی و آموزش
علوم دینی و دنیوی دعوت، و از حق بانوان در تحصیل، کار و جامعه دفاع می‌کرد.
بهبودی در تعدادی از نوشته های خود به مذمت عقاید خرافی پرداخته و به حقایق علمی اشاره کرده است.
او، مانند دیگر تجددگرایان، بر این باور بود که مردم باید قوانین کشورداری ملل دیگر را بدانند، و در اداره دولت روسیه، از جمله در دومای دولتی، شرکت کنند.
اندیشه‌های روشنگرانه بهبودی با اعتراض سخت بعضی از افراد روحانی روبرو شد و آن‌ها او را به انحراف از مسیر
اسلام راستین متهم کردند.
بهبودی می‌پنداشت که نظام امارت بخارا را می‌توان با رشد علم، فرهنگ، صنعت و اقتصاد، و ترویج معارف اسلامی، تصحیح و تکمیل کرد.
وی از امیرعالم خان مَنغیت (حک: ۱۳۲۸ـ۱۳۳۹/ ۱۹۱۰ـ۱۹۲۰) دعوت کرد که رهبری عادل و عاقل باشد و از مردم نیز خواست که ضمن تلاش در عرصه های کار و معارف از حکومت امیر پشتیبانی کنند.
اما امیر عالم خان به توصیه روشنفکران توجه نکرد و به تحریک بعضی از افراد متعصب، پاکسازی جدیدها را به راه انداخت.
این امر موجب دگرگونی اندیشه‌های سیاسی بهبودی شد، به طوری که نجات کشور را تنها در سرنگونی نظام امارت می‌دید.
بهبودی در ۱۳۳۵/ آوریل ۱۹۱۷ در سخنرانی خود در «انجمن مسلمانان عموم ترکستان»، که عضو آن بود، بر هم خوردن نظام تزاری روسیه را تبریک گفت و ابراز امیدواری کرد که آسیای مرکزی هم استقلال خود را از روسیه تزاری به دست آورد.
اما رویدادهای بعدی در بهار و تابستان ۱۹۱۷ در روسیه، ترکستان و بخارا، از جمله فاجعه کشتار جدیدها، بهبودی را متقاعد ساخت که به عنوان دولت خودمختار، جزو روسیه شدن ـ که از فوریه تا اکتبر ۱۹۱۷ دارای حکومت موقت دموکراسی بود ـ بهتر از امارت بخارای مستقل ولی دارای امیر مستبد است.
بهبودی در اظهارنظرهای اولیه ضمن رد
حکومت بولشویک‌ها، آن را ظهور زورگویی دانسته بود.
حتی بعضی مدعی‌اند که وی در ۱۳۳۶/۱۹۱۸ با چند تن از دوستانش در سمرقند تلاش کرد تا با منشویک‌ها و بریتانیایی‌ها در عشق آباد مناسباتی ایجاد کند.
طبق این ادعا او عضو سازمانی نظامی بود که سرهنگ کورنیلوف آن را در ۱۹۱۸ تشکیل داده بود تا بر ضد بولشویک‌ها در تاشکند توطئه کند.
او بتدریج به بولشویک‌ها نزدیک شد و وقتی در مه ۱۹۱۸ در سمرقند «شورای کارگران و دهقانان مسلمان» تشکیل شد، ریاست بخش معارف (آموزش و پرورش) به عهده بهبودی گذاشته شد.
وی در همان سال کتاب درسی حساب نو را تألیف و چاپ کرد.
بهبودی به سبب تبلیغاتش بر ضد استبداد نظام امارت وقتی در ۱۳۳۸/ مارس ۱۹۱۹ عازم سفر در قلمرو بخارا شد، در شهرسبز به دست عوامل امیر به اتهام جاسوسی به نفع بولشویک‌ها دستگیر شد و در زندان نَسَف (قَرْشی کنونی) به دستور امیر عالم خان، همراه چهار تن از یارانش، به
قتل رسید.
این حادثه ضربه سخت دیگری بود به نهضت روشنگری در سراسر
ماوراءالنهر و اقدامی دیگر در شکست هویت بخارای شریف.
ادیبان این فاجعه را سخت محکوم کردند، و برخی از آنان از جمله
عینی و فطرت در حق آن مرثیه‌های جانسوز سرودند.
سیدرضا علیزاده، ایمان و اراده راسخ بهبودی را ستوده و از جمله نوشته است که تکفیر و ملامت‌های پی درپی سوء، و تعقیبات و مقابله‌های گوناگون حکّامِ مستبد، نتوانست بهبودی را از مسلک حق و مقصد مقدّسش که ترویج معارف و ترقّی
مسلمانان بود، ذرّه‌ای منحرف سازد.
(۱) محمدجان شکوروف، خراسان است اینجا: معنویت، زبان و احیای ملی تاجیکان، دوشنبه ۱۹۹۶.
(۲)
صدرالدین عینی، نمونه ادبیات تاجیک، مسکو ۱۹۲۶؛
دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بهبودی»، شماره۲۲۱۰.
