محمدفاضل ایروانی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
شهر تاریخی
ایروان تا انعقاد قرارداد ننگین گلستان در تاریخ ۲۹
شوال المکرم ۱۲۲۸ قمری یکی از شهرهای ایران محسوب می‌شد. هم اکنون پایتخت کشور جمهوری
ارمنستان است. بنا به مدارک تاریخی، ایروان، در گذشته، مرکز فرهنگ غنی
شیعه بوده است. وجود مدارس علوم دینی، تحصیل و تدریس معارف جعفری و وجود فقیهان و عالمان برجسته‌ای مانند
آیت
الله میرزا عبدالکریم ملاباشی ایروانی ،
آیت
الله ملا حسن ایروانی ،
آیت
الله سید علی ایروانی و ده‌ها شخصیت بارز دیگر، دلیل بر مدعای ما است.
خاندان ایروانی یکی از خاندان‌های علمی و فقهی و زعامت و مرجعیت شیعه در
ایران و
عراق و قفقازشوروی سابق است. این طایفه از ذریه ی آخوند ملا محمدباقر ایروانی، فرزند میر فتاح است. بانی نهضت علمی در این خاندان، همان آخوند
ملا محمدباقر ایروانی است که پس از او فرزندان و نوادگانش این راه ارزشمند را ادامه دادند. اطلاعات ما درباره ی ایشان خیلی کم است و تنها به وجود دو فرزند
فقیه از ایشان خلاصه می‌شود.
نام فرزندان او چنین است:
آیت الله ملا محمد فاضل ایروانی (شخصیت مورد نظر ما).
آیت الله ملا علی اصغر ایروانی.
آیت الله ملا علی اصغر ایروانی برادر
آیت
الله فاضل ایروانی در ایروان به دنیا آمد و مقدمات علوم دینی را در آن جا آموخت. بعد از آن در سال ۱۲۴۲ قمری در جنگ‌های ایران و روس شرکت کرد.
او سپس به حوزه ی علمیه ی
قزوین رفت و از حوزه ی درسی
آیت
الله ملا محمد صالح برغانی و در حکمت و
فلسفه از محضر
آیت
الله آخوند ملا آقا حکمی کسب فیض کرد و در علوم معقول و منقول به حد
اجتهاد رسید و بعد از آن به مجاورت در عتبات عالیات موفق گردید.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی در خصوص تبحر ایشان در خطابه و وفاتش می‌نویسد:
مولی علی اصغر ایروانی برادر عالم ربانی (
آیت الله فاضل ایروانی) در سلک وعاظ و محدثین از طراز اول معدود بود و هم به شرف مجاورت عتبات عالیات استسعاد داشت. در یک هزار و سیصد، راجعا عن حرم
الله، در دارالهجرة، وفات یافت و در ظل قبه
ائمه بقیع ، علیهم السلام، به خاک رفت.
از این عالم ربانی چهار دختر به نام‌های سکینه خاتون، حلیمه خاتون و زوجه ی حسن صالح آبادی و زوجه ی
حاج محمدعلی نخجوانی به جای ماند.
دو فرزند علمی و فقهی بر جای مانده است:
آیت الله حاج شیخ عبدالحسین ایروانی در
کربلا به دنیا آمد و در آن شهر به فراگیری علوم اسلامی پرداخت. او سپس در شهر مقدس
نجف اشرف از محضر عمویش
آیت
الله فاضل ایروانی و
آیت
الله شیخ زین العابدین مازندرانی و
علامه محمد صالح برغانی استفاده کرد و مدارج عالی اجتهاد را در پیش آنان سپری کرد.
ایشان از خطبای بزرگ عراقو شیفته ی
خطابه و سخنوری بود.
آثار او چنین است:
الف) وجیزة المقام فی الحلال و الحرام.
ب) وجیزة الفیلیة فی الامور السیاسیة.
ت) وجیزة الناصریةفی الاحکام الشرعیه.
او در
سال ۱۳۱۴ قمری یا ۱۳۱۵ قمری در حدود ۶۵ سالگی درگذشت و در وسط وادی السلام به خاک سپرده شد.
اسامی فرزندان و نوادگانش که همگی از روحانیون و خطبا هستند، چنین است:
۱. شیخ احمد ایروانی
و فرزندش شیخ محمد ایروانی.
۲. شیخ طاهر ایروانی حائری
و دو فرزندش شیخ شریف ایروانی و شیخ سعید ایروانی.
۳. شیخ محمد صادق ایروانی
و فرزندش شهید شیخ محمد علی ایروانی.
۴.
آیت
الله میرزا علی آقا ایروانی و فرزندش
آیت
الله میرزا یوسف ایروانی.
۵. بی بی خانم، زوجه ی پسر عمویش
میرزا محمود ایروانی. بعد وفات او، به
عقد برادر همسرش شیخ مرتضی ایروانی درآمد.
ایشان عالمی خطیب و شاعر و
ادیب بود. وی، از قدرت بینایی محروم بوده است. ذکاوت و
استعداد او فوق تصور بوده و چندین ماه در کربلا سکونت می‌کرد و چندین ماه در نجف اشرف.
مرحوم
آیت
الله ملا علی واعظ خیابانی در شرح حال او می‌نویسد:
... مرحوم شیخ موسی، مکفوف است که مکرر از عتبات عالیات به
تبریز آمد و رونقی تمام و شهرتی وافر نمود و در اکثر مجالس با ما هم
منبر بود و متتبع و با اطلاع و واعظ و محدث و مورخ بودند و خوب قصاید عربیه مشجیه به لحن می‌خواند و شخص جسیم و بسیم و ظریفی بود، رحمة
اللهعلیه .
از ایشان دو
دختر به نام‌های شریفه خانمو راضیه خانم (همسر شیخ محمد صادق ایروانی) به یادگار ماند.
استاد استادان،
آیت
الله ملامحمد ایروانی (
شهرت وی به صورت‌های ایروانی، فاضل ایروانی و ایروانی نجفی نیز آمده است.) مشهور به «فاضل ایروانی» (صدرالاسلام امامی خویی در مورد لقب ایشان می‌نویسد: عرف المترجم بـ «الفاضل» من ایام تحصیله تقدیرا لمقام فضله و تشریفا له و کان لایذکر فی الالسنة الا به و کان حقیقا و مستحقا لهذا اللقب الجلیل.)
فرزند مرحوم ملا محمدباقر ایروانی به سال ۱۲۳۲ قمری
در شهر ایروان و در بیت دیانت و روحانیت چشم به هستی گشود و در زادگاه خویش رشد کرد و پرورش یافت. در همان شهر با خواندن و نوشتن آشنا شد و برخی از
علوم ادبی را در آن جا فراگرفت.
ایشان در حالی که هنوز به حد بلوغ نرسیده بود ـ پس از استیلای دولت روس بر آن منطقه ـ رهسپار ایران گردید و حوزه ی علمیه ی قزوین را برای تحصیل خویش انتخاب کرد و در محضر انور استاد والامقام
آیت
الله حاج ملا عبدالکریم ایروانی (فقیه بلند آوازه، عالم ربانی
حاج میرزا عبدالکریم ایروانی در روز نهم
ذو الحجه سال ۱۲۲۰ قمری در ایروان پا به دنیا گشود. پدرش عالم فرهیخته و عارف واصل
حاج میرزا ابوالقاسم مجتهد ایروانی از بزرگان علمای آذربایجان بود. وی در کودکی به همراه پدر به ایران آمد و از اوان کودکی مشغول فراگیری علوم ادبی و عربی گردید و سپس برای تکمیل معلومات به عتبات عالیات رفت و در شمار شاگردان
آیت الله سید علی طباطبایی (صاحب ریاض) و فرزندش آقا سید محمد قرار گرفت و در اصول و فروع احکام اسلامی به مرتبه بلند
اجتهاد و
استنباط نایل آمد. ایشان سپس به ایران آمد و در قزوین اقامت نمود و به تدریس کتاب شریف ریاض همت گماشت و شاگردانی چون :
آیت الله میرزا محمد علی ملا باشی (فرزندش)،
آیت
الله ملا محمد فاضل ایراونی،
آیت الله میرزا حبیب الله رشتی و
آیت الله میرزا محمد تنکابنی نویسنده قصص العلماء پرورش داد.
آیت الله فاضل ایروانی در حق استادش گفته بود:
وی از علمای مجهول القدر در
ایران بودند و عیبی نداشتند جز اینکه به عمل کیمیاگری و اکسیر آلوده شده بودند.
تالیفات او چنین است :
۱. حاشیه بر کتاب الطهارة، تالیف استادش
آیت
الله سید طباطبایی؛ ۲. اصالة البرائة؛ ۳. قواعد النحو و الصرف فی لغة الفرس؛ ۴. قوائد فارسی، (تبریز، ۱۲۶۲ قمری)؛ ۵. رساله‌ای در قافیه؛ ۶. مختصر العروض، (تبریز، ۱۲۶۲ قمری).
ایشان در ۷۴ سالگی در شب چهار شنبه چهاردهم
محرم الحرام سال ۱۲۹۴ قمری در تبریز رحلت نمود و در مقبره ملا باشی که خود قبلا آماده نموده بود به خاک سپرده شد.)
به تحصیل پرداخت.
شاگرد فاضلش
آیت
الله حاج میرزا ابوالقاسم امین الشرع خویی در خصوص تحصیل ایشان در
قزوین از زبان استادش می‌نویسد:
این بنده از قول آن جناب شنیدم که می‌فرمود: هنگامی که در مدرسه قزوین تحصیل می‌کردم، هنوز به سن
رشد و بلوغ نرسیده بودم که در مدرسه، تدریس شرح لمعه می کردم و همان وقت قوه ی اجتهاد و استنباط را داشتم.
او پس از کسب فیض از استادان فاضل در مدرسه ی علمیه ی قزوین، راه کشور عراق را در پیش گرفت و در حالی که چهارده سال داشت
وارد کربلای معلی گردید و در جوار مرقد مطهر حضرت سیدالشهداء، علیه السلام، به مدت چهار سال از محضر
آیت
الله سید ابراهیم قزوینی (نویسنده ی کتاب ضوابط الاحکام و دلائل الاحکام) استفاده کرد
و پس از آن به نجف اشرف رفت و در جلسات درسی شیخ اعظم
شیخ مرتضی انصاری و
آیت
الله شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر)
و
آیت
الله شیخ حسن کاشف الغطاء حاضر گردید و در اندک مدتی در بین شاگردان شیخ انصاری از همه پیشی گرفت و یکی از ارکان علمی جلسات ایشان شد.
آیت الله فاضل ایروانی از چند از علمای بنام
شیعه ، اجازه روایی (شیخ محمد حرزالدین اجازات ایشان از شیخ مرتضی انصاری و صاحب جواهر را اجازه اجتهاد ضبط کرده است.)
دارد. اسامی آنان بدین قرار است:
شیخ اعظم شیخ مرتضی انصاری؛
آیت الله شیخ محمد حسن نجفی؛
آیت الله شریف العلماء مازندرانی ؛ (لازم به ذکر است که مرحوم صدرالاسلام محمدامین امامی خویی، شریف العلماء را از مشایخ اجازه فاضل ایروانی یاد کرده که با محاسبه سال ولادت (۱۲۳۲ قمری) و تاریخ مهاجرت (۱۲۴۶ قمری) ایشان به عتبات عالیات و تاریخ وفات مرحوم شریف العلماء (۱۲۴۵ قمری) خیلی بعید به نظر می‌رسد چون که قبل ورود او به کربلاء شریف العلماء دارفانی را وداع گفته بود، مگر با این فرض قبول کنیم که او قبل از
مهاجرت به
عراق و در سنین نوجوانی از طریق نامه از ایشان اجازه دریافت داشته بود.)
آیت الله سید ابراهیم قزوینی (صاحب ضوابط)؛
آیت الله ملا عبدالکریم ایروانی ؛
آیت الله میرزا جعفر طباطبایی حائری ؛
خود معظم له نیز به برخی از علما و فضلای آن روز نیز اجازه نقل
حدیث داده است. نام آنان چنین است:
سید احمد بن محمدباقر بهبهانی حائری؛
سید حسن صدر ؛
سید علی جزائری ؛
شیخ علی محاویلی نجفی؛
شیخ محمدباقر بیرجندی قائنی خراسانی؛
شیخ
میرزا عبدالحسین مشکینی (مشهور به امام)؛
مولی محمدمهدی بنابی حائری؛
میرزا علی اکبر اردبیلی ؛
میرزا محمدباقر ایروانی نجفی؛
میرزا هدایت
الله قزوینی شهیدی؛
میرزا یحیی امام جمعه خوئی.
آیت الله فاضل ایروانی پس از ارتحال شیخ اعظم شیخ مرتضی انصاری و
آیت
الله سید حسین ترک کوه کمری به مرجعیت شیعه رسید و ریاست مذهبی بدو منتهی شد. ایشان در
ایران،
عراق، هند،
ترکیه،
روسیه، قفقاز شهرت تام داشته و
مرجع تقلید اغلب شیعیان آن کشورها بود. اموال بسیاری به محضر او می‌رسید و او در ضروریات طلاب علوم دینی و دیگر مصارف شرعی صرف می‌کرد.
مشهور است که
آیت
الله فاضل ایروانی اولین کسی است که
شهریه داد. قبلا وجوه شرعی به صورت تقسیمی (شهریه حقوق ماهیانه‌ای است که مراجع تقلید برای اداره زندگی و تامین معیشت برای طلاب می‌دهند ولی تقسیمی هر چند وقت یک بار پرداخت می‌شود.) در بین طلاب بوده و نه به صورت شهریه و همه ماهه.
یکی از برنامه‌های منظم و دقیق معظم له که از سنین نوجوانی تا آخر عمر مبارکش ترک نگردید، تدریس دروس حوزوی است که بنا به اظهار خود ایشان قبل رسیدن به سن بلوغ در حوزه ی علمیه ی
قزوین به تدریس لمعه اشتغال داشت
و پس از عزیمت به عتبات عالیات در زمان استادش مرحوم شیخ مرتضی انصاری، محفل علمی داشت. پس از وفات استادش، مجلس درس ایشان یکی از دروس مهم حوزه ی علمیه ی نجف اشرف را تشکیل می‌داد. او اصول را شب‌ها در صحن مطهر امیرالمومنین
علی علیه السلام، و صبح‌ها فقه را در مسجد
شیخ طوسی ایراد می‌کرد و جمع کثیری از فضلا در آن شرکت می‌کردند.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی درباره ی احاطه ی ایشان بر مطلب و اطلاعات وافر ایشان می‌نویسد:
تبحر و احاطه و جامعیت این عالم یگانه و فاضل فرزانه در اطراف عالم و بسیط محیط معروف و مشهور بود و در مجلس درس همواره از دیگر علوم و فنون عنوان و استشهاد می‌فرمود و نظایر مطلب را بیان می‌نمود.
از نجف نوشته بودند که تحریر و تقریرات و ضبط بیانات آقای فاضل ایروانی به واسطه تنوع و توسع ممکن نیست.
اسامی برخی از شاگردان ایشان چنین است:
سید احمد مستنبط تبریزی؛
سید اسدالله اشکوری؛
سید علی جزائری شوشتری؛
سید
علی کوه کمری ؛
سید محمد تقی خویی نجفی؛
سید محمد تقی طالقانی؛
سید محمد شریف تقوی شیرازی؛
سید محمد شریف رضوی شیرازی؛
شیخ ابراهیم سالیانی نجفی؛
شیخ
ابوالحسن فقیهی قزوینی؛
شیخ احمد تفرشی نجفی؛
شیخ اسماعیل خویی؛
شیخ باقر دزفولی کاظمی؛
شیخ باقر کاظمی تستری؛
شیخ عبدالحسین ایروانی (برادر زاده معظم له)؛
شیخ عبدالصمد ارونقی تبریزی؛
شیخ عبدالغنی بادکوبی؛
شیخ محرم علی طارمی ابهری زنجانی؛
شیخ محمدباقر بیرجندی قائنی خراسانی؛
شیخ محمدجواد ایروانی (فرزند معظم له)؛
شیخ محمد حرزالدین نجفی؛
شیخ محمدحسن آل یس؛
شیخ محمدحسن میانه ای؛
شیخ مرتضی عاملی (نظام الدین)؛
شیخ
میرزا عبدالحسین
مشکینی مشهور به امام؛
شیخ
میرزا محمد همدانی جولانی ؛
شیخ هادی تهرانی؛
ملا احمد شبستری ؛
ملا احمد کوزه کنانی؛
ملا عبدالکریم ایروانی؛
ملا محمد علی نخجوانی؛
ملا مهدی آرانی؛
میرزا ابوالحسن انگجی؛
میرزا ابوالقاسم اردوبادی؛
میرزا جواد مجتهد تبریزی ؛
میرزا حبیب
الله رشتی؛
میرزا حسن علیاری تبریزی؛
میرزا صادق آقا مجتهد تبریزی؛
میرزا علی اکبر اردبیلی؛
میرزا محمدباقر ایروانی نجفی؛
میرزا محمدحسن زنوزی؛
میرزا محمود شیخ الاسلام تبریزی؛
میرزا هدایت
الله قزوینی شهیدی؛
میرزا یحیی امام جمعه خوئی؛
میرزا یوسف مجتهد تبریزی؛
مرحوم
آیت
الله فاضل ایروانی بسیار فاخرانه زندگی می‌کرد و دارای خدم و حشم بود، ولی مرحوم
آیت
الله شیخ محمد حسن مامقانی بسیار فقیر و تهی دست بوده، و زمانی که از او پرسیدند: این که یک روحانی آن طور با رفاه زندگی می‌کند و یک روحانی تا این حد تحت فشار اقتصادی باشد، چه گونه باید توجیه شود؟ فرمودند: او عزت
اسلام است و من زهد اسلام هستم.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی می نویسد:
در حال حیات مرحوم فاضل ایروانی یکی از منسوبان ما از مرحوم
آیت
الله آقا شیخ حسن مامقانی، رحمة
اللهعلیه ، مسئله‌ای استفتا کرده بود. ایشان در جواب نوشته بودند که: مادامی که آقای فاضل در حال حیات است، از ما استفتا نکنید که صحیح نیست ما اظهار رای بکنیم.
و حال آن که آقای شیخ در آن زمان
مجتهد مسلم و صاحب رای و مرجع تقلید بودند.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی می گوید:
شخص موثقی از اقوام ما نقل کرد که بعد از این که رساله ی عملیه آقای فاضل ایروانی در
تبریز طبع شد، من مقدار کثیری حمل کرده به نجف بردم. در خانقین ضبط کردند که باید تفتیش بشود و یکی از آن رساله‌ها برداشته، پیش قاضی بردیم.
چون قاضی رساله را گشود، احکام اموات آمد که مذکور بود واجب است تجهیز میت مسلم، خواه سنی و خواه شیعه.
قاضی خیلی خوش وقت شد. گفت : این عالم بسیار خوش عقیده بوده است، اسم این شخص چیست؟
گفتم : ملا محمد ایروانی مرجع تقلید ما است.
دفتر خود را برداشت، اسم او را ثبت کرد که فلان عالم از
شیعه در رساله خود سنی و شیعه را در
احکام تجهیز مساوی دانسته و رساله‌ها را رد نمودند و قاضی نفهمیده بود که این مسئله بین علمای
امامیه اتفاقی است.
آیت الله ملا علی واعظ خیابانی می نویسد:
شخص موثقی نقل نمود که چون به
نجف رسیدم، شب در نماز آقای فاضل حاضر بودم. زوار بعد از نماز اطراف آقا جمع شده، مسائل می‌پرسیدند.
آقا تسبیح برداشته مشغول تعقیب شد. چون همه از استفتا فارغ شدند، آقا تسبیح را بر
زمین گذاشته، همه ی مسایل مختلفه آن جمع را یک به یک جواب داد. باز تسبیح را بر داشته مشغول ذکر شد.
علاقه و حرص وافر به مطالعه و اشتغالات علمی فراوان در طول شبانه روز و تبحر کافی در علوم مختلف علوم اسلامی، سبب ایجاد کتابخانه ی مفصل و معظمی گردید که حاوی کتاب‌های نفیس در
علوم انسانی و اسلامی بود.
امین الشرع خویی می نویسد:
بعد از وفات آن جناب که کتب او را در صحن به حراج ریخته و مدت یک ماه فروش آن کتاب‌ها طول کشید، این بنده اکثری از آن کتاب‌ها را مطالعه نمودم. اولا همه جور کتاب را داشتند و اکثر آنها را به خط خودشان حاشیه نوشته و تحقیقات و تصرفات داشتند، حتی کتب نحویه و طب و حکمت و کلام و هیئت، همه را حاشیه نوشته بودند. قرارش بر این بود که هر کتاب که به دست ایشان می‌رسید از سر تا پا مطالعه نکرده، ول نمی‌کردند، حتی یک وقتی در کشتی خدمت ایشان بودیم. دو روز مدت راه ما کشید تمامی آن دو روز کتابی مطالعه می‌کردند. فرصتی کرده به آن کتاب نظر کردم. دیدم شرح تصریف تفتازانی است که هی مطالعه می‌کردند. التذاذ غریبی از تحصیل
علم داشتند.
احاطه بر متون علمی، ادبی، فقهی، اصول، ... و تخصص و جامعیت در
علوم عقلی و نقلی، سبب گردید که آثار سودمند و ارزشمندی از ایشان به یادگار بماند. شیخ
آقا بزرگ تهرانی آنها را در الذریعه معرفی و تصریح کرده که نسخ خطی بعضی از آنها در نجف اشرف پیش فرزندش
شیخ محمد جواد ایروانی است. فهرست آنها چنین است:
۱. حاشیه بر قوائد
۲. حاشیه بر تفسیر بیضاوی
۳. رساله عملیه
۴. اجتماع الامر و النهی
۵. المکاسب المحرمه
۶. البیع
۷. اصول الفقه
۸. الاجتهاد و التقلید
۹. الاجزاء
۱۰. الاستصحاب
۱۱. اصالة البرائة
۱۲. التعادل و الترجیح
۱۳. حجیتة المظنة
۱۴. رسالة فی صلاة الجماعة
۱۵. تعلیقه بر رسائل
یکی از مدارس معروف حوزه ی علمیه ی نجف اشرف، مدرسه ی
آیت
الله ایروانی است که در زمینی به مساحت ۳۰۰ متر مربع در سال ۱۳۰۷ قمری در محله (عماره) نجف اشرف و در جنب منزل مرحوم
آیت
الله سید ابوالحسن اصفهانی احداث گردید.
بانی مدرسه، مرحوم
حاج مهدی ایروانی است. این مدرسه، با راهنمایی و امر حضرت
آیت
الله فاضل ایروانی بنا شد و خود بانی، پس از وفات در کنار در شمالی مدرسه، در مقبره ی اختصاصی به خاک سپرده شد.
بنا بر نظر مؤسس، پس از احداث مدرسه، تولیت آن به
آیت
الله فاضل ایروانی سپرده شد و بعد از او هم در دست فرزندان وی قرارگرفت.
در یکی از نزاع‌های تاریخی بین دو
قبیله عرب به نام‌های زگرت و شمرت، مدرسه ی ایروانی که از طرف قبیله زگرت به عنوان سنگر مورد استفاده قرار گرفته بود، به شدت آسیب دید و تخریب گردید. پس از آن جریان اندوه ناک مرحوم
آیت
الله حاج میرزا علی ایروانی خرابی‌های مدرسه را بازسازی کرد و آن مرکز علمی دوباره فعالیت علمی خویش را باز یافت.
متاسفانه در دوره ی حکومت ننگین صدام عفلقی، این مدرسه علمیه با قدمت ۱۰۶ ساله خود به دست عوامل مزدور
حکومت بعث عراق تخریب و با خاک یک سان شد.
شرح حال نویسان در نوشته‌های خود، ایشان را ستایش و موقعیت علمی و دینی و اجتماعی او را تمجید کرده‌اند. ما برای نمونه سه مورد از آنها را متذکر می‌شویم:
در مآثر و آثارگوید :
آخوند ملا محمد ایروانی اصلا نجفی جوارا از جمله رؤسای مجتهدین درجه ی نخستین بود و در معقول و منقول و فروع و اصول، او را استادی اعظم و محققی مفخم می‌دانند. شهرتش ممالک اسلامیه روس و ایران و عثمانی و هند، همه را، فرو گرفته است و به جلالت شان و عظمت رتبه و علو مقام و رفعت مقدار بسیار کم نظیر بود و در اکثر علوم مانند
فقه و
اصول و رجال و فنون عقلانیه، از صنادید اساتید معدود می‌گردید.
آیت الله امین الشرع خویی نیز می‌گوید:
آن جناب شخصی سیاه چرده و ضعیف الاندام و لاغر و خفیف الجثه و طویل اللحیه و القامه همی بودند... آن حضرت خود عالمی بود نحریر و بحری بود مواج از اکثر علوم مثل ریاضی و مجسطی و هیئت و نجوم و حکمت و کلام و طب و فقه و اصول و منطق بهره ی کامل و حظی وافر داشت.
... عالمی بدان سادگی و بی ساخته گی کم تر دیده می‌شود، منزه از لوث ریا و شائبه ی تزویر بود، مخصوصا در محاورات و
نماز جماعت خیلی بی تکلف بودند و بی غایت، نساب بودند و انساب مردم را کما هو حقه می‌شناختند و چون بعضی از زوار یا اهل ایران به خدمتش می‌رسیدند از تمامی پدر و مادر و جد و جده اش خبر می‌دادند. و در نماز جماعت به اقل واجب اکتفا کرده و به اختصار می‌گذرانید.
صدرالاسلام محمد امین امامی خویی هم می‌گوید:
ایشان که
خداوند بر او رحمت کند، فقیه، اصولی، متکلم، ادیب، دارای
ذهن تیز، قلب پاک، فهم عالی، فکر درست، سلیقه ی راست، راه نیک، خوش مجلس، محاوره دوست داشتنی، دارای خلق و خوی بزرگوارانه، در دوستی پا برجا، متقی، باورع و بسیار خوش اخلاق بود.
درک و فهم و ضبط مطالب او دقیق و نهایت سعی و تلاش در تحقیق و علم داشت و به انواع علوم از جمله حکمت متعالیه، طب،
ریاضیات ، ادبیات، معانی، بیان، منطق مسلط بوده و حافظ
الفیه ابن مالک و متون نحوی و فقهی و اصولی بود.
سرانجام این زعیم بزرگ شیعه و فقیه
اهل بیت ، علیهم السلام، در صبح روز چهار شنبه دوم
ربیع الاول سال ۱۳۰۶ قمری
در نجف اشرف چشم از جهان فروبست و به ملکوت اعلی پیوست.
جسم پاکش در مدرسه‌ای که خود بنا کرده بود به خاک سپرده شد.
با انتشار خبر رحلت این عالم بزرگ اسلامی مجالس عزاء و سوگواری در بیش تر شهرهای اسلامی منعقد گردید و خطبا در منابر و شعرا در قصایدشان از خدمات ارزنده ایشان تجلیل کردند.
سید جعفر حلی قصیده‌ای طولانی در رثای ایشان سروده است.
در عبارت «مذ ذاب قلب الدین» با حذف یاء طبق حروف ابجد ماده تاریخ وفات ایشان یعنی ۱۳۰۶ به دست می‌آید.
از
آیت
الله فاضل ایروانی سه فرزند فاضل و صالح به یادگار مانده که اسامی آنان بدین ترتیب است:
۱.
میرزا محمود معروف به
شیخ محمود ایروانی ؛
۲. شیخ مرتضی ایروانی؛
۳. شیخ محمدجواد ایروانی.
آیت الله حاج شیخ محمدجواد ایروانی در سال ۱۲۸۷ قمری در
نجف اشرف دیده به جهان گشود و سطوح ابتدایی را در نزد شیخ عبدعلی حمایسی و شیخ حسن
میرزا و
شیخ ابراهیم سلماسی و خارج را از
آیت
الله ملا فتح
الله شیخ الشریعه اصفهانی،
آیت
الله سید محمد کاظم یزدی ،
آیت
الله ملا محمدکاظم خراسانی ، فسلفه را از
آیت
الله سید حسین بادکوبه ای و ریاضیات را از
آیت
الله شیخ علی محمد نجف آبادی و
آیت
الله شیخ عبدالحکیم سبزواری آموخت و از
آیت
الله سید
ابوالحسن اصفهانی اجازه ی اجتهاد گرفت. از آثار او می‌توان به تعلیقه بر خیارات
شیخ انصاری و تعلیقه بر
ریاض المسائل را نام برد. ایشان در سال ۱۳۸۲ قمری در نجف اشرف بدرود حیات گفت و در صحن مطهر علوی و در حجره ی شماره ی ۵۳/۱ به خاک سپرده شد.
اسامی فرزندان
آیت
الله شیخ محمدجواد ایروانی بدین قرار است:
۱.
میرزا محمد ایروانی. او در جوانی مرحوم شد.
۲.
شیخ کاظم ایروانی . او اهل علم نبوده است.
۳.
آیت
الله شیخ محمد تقی ایروانی.
وی در
سال ۱۳۳۲ قمری به دنیا آمد و ادبیات عربی را پیش شیخ حسن حمزاوی، شیخ محمود اشکوری، شیخ صالح جعفری، معالم و شرح لمعه را از
میرزا محمد مرندی و دروس خارج فقه و اصول را از
آیت
الله میرزا فتاح شهیدی و
آیت
الله شیخ موسی خوانساری و
آیت
الله سید ابوالقاسم خویی استفاده کرد و خود سال‌های سال در حوزه ی علمیه ی قم تدریس سطوح عالی همت گماشت. فرزندانش علی ایروانی (دبیر)، پرفسور عبدالله ایروانی، شیخ محمد باقر ایروانی، شیخ علی ایروانی از روحانیون و فرهگنیان‌اند.
سایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله«محمدفاضل ایروانی».
