متشابه القرآن (کتاب)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
کتاب متشابه القرآن اثر
قاضی عبدالجبار معتزلی، متکلم
معتزلی و
فقیه شافعی است. این کتاب در موضوع آیات
محکم و متشابه در
قرآن کریم و به
زبان عربی می باشد.
این اثر یکی از بهترین نوشته‌های قرآنی - کلامی قاضی عبدالجبار است که در آن، بر حسب ترتیب سوره‌ها، شبهات و جواب آنها را آورده است. متشابه القرآن جزو مهمترین و کهن‌ترین آثار قرآن‌پژوهی در زمینه متشابهات قرآن به‌شمار می‌آید.
![]()
متشابه القرآن نوشته
قاضی عبدالجبار همدانی معتزلی (متوفای ۴۱۵) از سران برجسته و بلندآوازه
فرقه معتزله و صاحب قلم و نظر در رشته‌های متنوع
علوم اسلامی و برازنده در مسائل کلامی، به‌شیوه مکتب اعتزال. او در روستای اسدآباد، در حومه
شهر همدان زاده شد؛ برای تکمیل تحصیل رهسپار
بصره گردید و پس از مدتی سرآمد عصر خود شد.
با آنکه بر
مذهب اهل‌سنت بود، مورد عنایت خاص
صاحب بن عباد (در دوران حکومت
آل بویه) بود. ابن عباد (با آنکه بر آن بود مناصب عالیه دولت را جز به فرهیختگان دانشمند نسپارد) ریاست قضاوت در
ری و
قزوین را بدو سپرد و او را به‌سبب راستگویی و عدالت‌پروری شایسته دید تا در دولتی که بر
مکتب تشیع و قول به
عدل نهاده شده، مورد اعتماد خود قرار دهد.
او در رشته‌های مختلف به‌ویژه در رشته
کلام آثار بسیار دارد که مهمترین آنها کتاب
المغنی است که یک موسوعه کلامی گسترده‌ای محسوب می‌شود.
سیدمرتضی علم‌الهدی، کتاب الشافی را درباره مواردی از آن کتاب که دیدگاه مکتب تشیع با دیدگاه معتزله اختلاف دارد نوشته است.
کتاب دیگر وی شرح اصول خمسه است که آن را به‌سبکی فشرده ولی فراگیر، راجع به مبانی
اهل اعتزال و قول به عدل نوشته است و کتابی است کاملا ارزنده.
یکی از بهترین نوشته‌های قرآنی - کلامی وی کتاب متشابهات القرآن است که در آن، بر حسب ترتیب سوره‌ها، شبهات و جواب آنها را آورده است.
«متشابه القرآن» چنانکه از نامش پیداست به شرح
متشابهات قرآن اختصاص دارد؛ یعنی
آیات متشابه را به ترتیب و نظم مصحف شریف مطرح می‌کند و در پیرامون آنها ابتدا بحث لغوی و زبانی می‌کند و سپس به
تاویل و تحلیل عقلی آن و بیان معنای مراد می‌پردازد.
این اثر خود نمونه والایی از کلام عقل‌گرایانه
معتزلی است و قاضی عبدالجبار معتقد است نیرومندترین ابزاری که می‌توان به وسیله آن بین
محکم و
متشابه از آیات قرآنی فرق نهاد،
ادله عقلی است. ازاین‌رو وی به تاویل آیاتی که ظواهر آنها با
توحید و
عدل ناسازگار است دست زده و بر طبق قواعد و اصول عربی به نحوی تاویل نموده تا با ادله عقلی سازگار آید. قاضی در موارد متعددی از این روش عقل‌گرایانه خود در تاویل آیات محکم و متشابه دفاع کرده و در آثار متعدد خود بر آن تاکید می‌کند. محقق و پژوهشگر این کتاب ضمن مقدمه‌ای طولانی به معرفی مؤلف و نیز معرفی کتاب حاضر پرداخته و روش عقلی قاضی عبد الجبار را یادآور می‌شود. «متشابه القرآن» جزو مهمترین و کهن‌ترین آثار قرآن پژوهی در زمینه متشابهات قرآن به شمار می‌آید.
کتاب مشتمل بر یک پیش درآمد و مقدمه‌ای تفصیلی از محقق کتاب آقای دکتر
محمد عدنان زرزور است. محقق این مقدمه را به دو فصل ذیل تقسیم کرده است. الفصل الاول: «
قاضی عبد الجبار» در این فصل به معرفی قاضی و جایگاه علمی او پرداخته شده است.
الفصل الثانی: متشابه القرآن.
به معرفی آثار قرآنی قاضی و از جمله «
متشابه القرآن» پرداخته شده و روش علمی قاضی در این کتاب تبیین گشته و جایگاه این کتاب در میان آثار متشابهی که در این زمینه نگاشته شده شناسانده شده است. سپس به معرفی نسخه‌های خطی این کتاب پرداخته شده است. اصل کتاب مشتمل بر مقدمه‌ای طولانی از مؤلف است که در آن به امور ذیل پرداخته می‌شود:
۱. کیفیة الاستدلال بالقرآن علی ما یدل علیه ۲ و ۳. الفرق بین المحکم و المتشابه و اثبات مزیة الحکم ۴. اثبات ان القرآن من فعله تعالی و خلقه. ۵. المتشابه مما یعلم العلماء تاویله ۶. حد المحکم و المتشابه ۷. القرآن کله محکم و کله متشابه باعتبار آخر ۸. وجوه المصلحة فی جعله تعالی بعض القرآن متشابها ۹. الوجه الذی یعلم به ان القرآن دلالة و حجة ۱۰. الوجوه التی یقع علیها الاستدلال بالقرآن علی ما هو حجة فیه ۱۱ و ۱۲. ضرورة بیان المراد بالمتشابه و ذکر وجوهه و تفصیل القول فی الآیات المتشابه. در این بخش اخیر به نحو تفصیل در مورد آیات متشابه موجود در تک تک سور قرآن سخن می‌گوید. در پایان فهرست مصادر تحقیق، شواهد قرآنی و حدیثی، اعلام و... آمده است.
ویژگی این کتاب در آن است که در مورد هر آیه، نخست شبهات مخالفان را مطرح می‌کند و آنها را با استناد به
عقل و
نقل رد می‌کند. سپس به دلالت آیه بر
مذهب اهل حق می‌پردازد. او در این خصوص، راه میانه را برگزیده است؛ نه تند رفته و نه به کندی گراییده است؛ با لحنی متین و دلایلی استوار و با کمال انصاف، مطالب را (اعم از موافق یا مخالف) مورد نقد و بررسی قرار داده است.
البته هدف وی بیشتر، بحث در خصوص شبهات کلامی است و بدین‌جهت جنبه مکتبی به خود گرفته است و در عین‌حال، بسیار سودمند است و مباحث سرشار از دقت و ظرافت فراوانی در بردارد و در این مورد، می‌توان آن را از بهترین‌ها شمرد.
نسخه خطی که در
صفر ۶۱۸ ق در شهر ظفارذی بین در
شمال صنعاء کتابت شده و با نسخه‌ای که در
سال ۴۷۸ ق؛ یعنی بعد از وفات مؤلف کتابت شده مقابله گشته است. تصویر نسخه مذکور در مجموعه نسخ خطی «دار الکتب المصریة» که در سال ۱۹۵۲ م از مجموعه نسخ خطی نادر کتابخانه‌های
یمن تهیه شده و به شماره ۲۷۶۲۰ ب موجود می‌باشد.
اصل نسخه در کتابخانه «الجامع الکبیر» صنعاء به شماره ۴۹۴ تفسیر موجود است. این اثر با تصحیح و تحقیق دکتر عدنان محمد زرزور استاد دانشگاه
دمشق از سوی انتشارات «دار التراث»
قاهره در دو مجلد به سال ۱۳۸۶ ق انتشار یافته است. نسخه حاضر در برنامه همان نسخه تحقیق شده دکتر عدنان است که دو جلد آن در یک مجلد به
زبان عربی در قطع وزیری با جلد گالینگور در ۸۱۰ صفحه توسط انتشارات «دار التراث» قاهره منتشر شده است. این نسخه، نسخه افست شده چاپ «دار التراث» می‌باشد.
این کتاب، در دو جلد، با تحقیق دکتر عدنان محمد زرزور، استاد دانشگاه دمشق به‌وسیله انتشارات دارالنصر
مصر (قاهره) به‌چاپ رسید.
معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، ج۲، ص۵۴۷-۵۴۸. نرم افزار مشکات الانوار، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
